انوارالملكوت، ج1، ص: 15
انوار ملكوت (1)
مقدمه
بسم الله الرّحمن الرّحيم الحمد للّه ربّ العالمين و الصّلاة على أشرف المرسلين
و آله الأئمّة المعصومين صلوات الله عليهم أجمعين
كتابى كه از نظر خوانندگان محترم مىگذرد مجموعهاى است ارزشمند از تأليفات بزرگ آيت الهى، سند الفقهاء الربّانيّين و عماد العرفاء الشّامخين، حضرت علّامه آية الله العظمى سيّد محمّد حسين حسينى طهرانى أدام الله علينا من بركات أنفاسه القدسيّة، كه بصورت مواعظ و منبرهائى در سالهاى يك هزار و سيصد و نود هجرى قمرى و پس از آن در مسجد قائم طهران براى عموم مؤمنين و حضّار ايراد كردهاند. البتّه اصل و معظم آنها در ماه مبارك رمضان يك هزار و سيصد و نود، پس از اداى نماز عصر ايراد گرديد و پس از آن به مناسبتهاى مختلف، چه در شبهاى سهشنبه پس از جلسه قرائت قرآن و يا در روزهاى جمعه قبل از صلاة ظهر تكميل گرديد.
اين مباحث چنانچه خودشان در مقدّمه كتاب «أنوار الملكوت» ذكر كردهاند شامل: نور ملكوت قرآن، نور ملكوت مسجد، نور ملكوت نماز، نور ملكوت روزه، و نور ملكوت دعاء مىباشد كه بصورت فشرده و دستنويس در مجموعه جُنگ (مطالب متفرّقه) ايشان ثبت و نوشته شده بوده، تا اينكه پس از هجرت به
انوارالملكوت، ج1، ص: 16
عتبه مقدّسه ثامن الحجج الإلهيّه: حضرت على بن موسى الرّضا عليه و على آبائه و أبنائه التحيّة و الثناء با مرور بر آن نوشتهها و اضافه نمودن مطالب بسيارى بر شرح و بازنگرى مبحث اول آن: «نور ملكوت قرآن» موفّق گرديدند، و آن را بصورت چهار مجلّد نفيس و گرانسنگ به طالبان طريق معرفت و هدايت و پويندگان مكتب توحيد و اهل بيت عليهم السّلام تقديم نمودند؛ ولى بواسطه شواغل و مشاغل بسيار و پرداختن به ساير تأليفات از ادامه توضيح و تفسير و تأليف ساير مباحث باز ماندند، و اين مطالب همينطور به صورت دستنويس در مجلّدات مطالب متفرّقه ايشان باقى ماند. تا بالأخره اخيراً توسّط برخى از فضلاء و شاگردان ايشان به منصّه تنقيح و إفاده رسيد و با تحقيقاتى سودمند بدون تغييرى در عبارت و دستخط ايشان آماده عرضه و تقديم به ساحت علم و معرفت گرديد، شكّر اللهُ مساعِيهم الجَميله.
لازم به ذكر است كه آن بزرگوار در سنه آخر حيات پر بركت خويش اين بنده را مأمور و مكلّف به بازنگرى و تنقيح و چه بسا حذف پارهاى از مطالب مدوّنه در مجلّدات «جُنگ» خويش نمود تا پس از انجام اين مهم، اين مطالب كه حاصل مطالعات و تحقيقات و مسموعات يك عمر حيات علمى و عرفانى ايشان بوده به زيور طبع و نشر و إفاده آراسته گردد، و مورد استفاده و بهره مندى عموم قرار گيرد؛ حقير در آن سال بواسطه إقامت در قم و اشتغال به مباحث طلبگى و علوم اسلامى موفّق به اين امر نشدم، تا پس از ارتحال ايشان اين مسأله بصورتى مجمل و بسيار عجولانه، و نه چندان مطلوب در مدّتى محدود صورت گرفت، و بنا بر اين داشتم كه در فرصت مطلوب به آن بپردازم كه متأسّفانه بواسطه بعضى از علل از توفيق قيام به اين تكليف محروم گشتم. اميدوارم اينك كه توفيق الهى شامل حال بسيارى از أعزّه و أحبّه و إخوان و أخلّاء روحانى كه از تلامذه آن رادمرد الهى و پويندگان راستين منهج و مكتب قويم ايشان شده است، و به
انوارالملكوت، ج1، ص: 17
تحقيق در نوشتجات خطّى و غير مطبوع ايشان پرداختهاند حقير نيز از نعمت ريزهخوارى سفره إنعام او محروم نباشم؛ و من الله التّوفيق و عليه التّكلان.
تذكّر اين نكته لازم است كه به جهت رعايت امانت و تحفّظ بر عين دستخط از تغيير هرگونه عبارت و تلفّظى پرهيز شده است. زيرا بيانات و نوشتجات يك گوينده و يا نويسنده دقيقاً بيانگر شيوه نگرش و روشن كننده طرز تفكّر و تمايلات و سليقه او در برخورد با مسائل علمى و اعتقادى و تاريخى است، بنحوى كه از كيفيّت بيان و قلم او مىتوان به ضمير و نفس او در مواجهه با مسأله مطرح شده پى برد. چه بسا نرمشها در تعبيرات و جملات ملايم در بيان يك واقعهاى مخاطب و خواننده را بيشتر به فضاى حاكم بر گوينده و مؤلّف آشنا خواهد كرد تا اصل مطلب و خودِ كلام؛ و همينطور در نقطه مقابل در بعضى از موارد درشت گوئى و تعابير تند و جملات شديد اللّحن انسان را به عمق منويّات و ما فى الضّمير صاحب بيان و قلم بيشتر نزديك مىسازد. و بدين جهت به اعتقاد حقير تغيير عبارت مؤلّف بر اساس نگرش شخصى و سليقههاى فردى و مصالح و شئون دنيوى خيانت در اداء امانت تلقّى مىشود و به شدّت بايد از آن پرهيز نمود.
بياد دارم در زمان مرحوم والد- رضوان الله عليه- يكى از ناشرين در نظر داشت سخنرانيهاى يكى از علماء را درباره عرفان و شناخت عارف كامل حضرت حافظ شيرازى- رضوان الله عليه- به رشته تحرير و زيور طبع در آورد. ناگفته نماند كه اين سخنرانيها در زمانى بود كه ايشان هنوز با مرحوم والد- رضوان الله عليه- مراوده و رفاقت سلوكى پيدا نكرده بودند، و طبيعتاً آن حال و هواى مشرب و ذوق و انبساط عرفانى در ايشان حاصل نشده بود و افكار و برداشتهاى عرفانى ايشان نيز عارى از اشتباه و خطاء نبوده است. امّا بواسطه ارتباط سلوكى با مرحوم والد و قرار گرفتن تحت تربيت ايشان و أخذ دستورات و برنامه عملى و عبادى و اجتماعى و رشد و تكامل معنوى و فكرى و علمى، بواسطه اين تحوّل عظيم و حركت جوهرى
انوارالملكوت، ج1، ص: 18
نفسانى و روحى به سوى سعادت و تجرّد و توحيد طبعاً مبانى فكرى و مدركات عرفانى ايشان نيز به سمت إتقان و صحّت و ثبات و واقعيت كشيده شد، و از افق مُتلألأ ابديّت خورشيد معرفت بر آسمان قلب و ضمير او تابيدن گرفت، به نحوى كه اين معنا براى همگان على الخصوص خويشان و دوستان نزديك ايشان كاملًا مشهود و مبرهن بود و بسيارى بر اين مسأله اعتراف و اقرار نمودهاند.
اين جانب خود شاهد بودم كه اين بزرگوار حتّى براى رفتن به منبر و تبليغ و كيفيّت إقامه به تكاليف الهى از مرحوم والد رضوان الله اجازه مىطلبيد، و ايشان او را ارشاد و راهنمائى مىفرمودند؛ هنيئاً له ثمّ هنيئاً له.
و اين چنين است راه و روش اهل معرفت و توحيد و أحرار در عرصه تكامل و سعادت، كه بدون هيچ نگرانى و دلهرهاى از جريانات مستمرّه در اطراف خود و رعايت شئونات اجتماعى و حرف و نقل افراد بىخرد و منغمر در كثرات و شهوات، خود را به دست مرشد كامل و استاد خبير و عالم به ضمائر و خفيّات و مطّلع بر مصالح و مضارّ عالم غيب و شهادت مىسپرند تا وجود ناقص و ناخالص خود را به عنايت دستگيرى و لطف تربيت او به كمال و فعليّت برسانند؛ لِمِثْلِ هذا فَلْيَعْمَلِ الْعامِلُون، [1] إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذينَ اتَّقَوْا وَ الَّذينَ هُمْ مُحْسِنُونَ [2]
بارى از آنجا كه آن مرحوم هنگام طبع اين سخنرانيها در قيد حيات نبودند، بعضى از افراد به ناشر محترم پيشنهاد كردند: خوب است تغييراتى در عبارات اين سخنرانيها داده شود و اشتباهاتى كه بر اساس عدم اطّلاع بر معانى و مسائل عرفانى رخ داده بود تصحيح و يا حذف گردد؛ زيرا ايشان در اواخر عمر خود قطعاً داراى
__________________________________________________
[1] سوره الصّافات (37) آيه 61: [براى چنين چيزى عمل كنندگان بايد عمل كنند.]
[2] سوره النحل (16) آيه 128: [خداوند همراه كسانى است كه تقوى گزيدهاند و آنانكه ايشان نيكوكارند.]
انوارالملكوت، ج1، ص: 19
افكارى جديد بوده و مدركاتى متفاوت از زمان ايراد اين سخنرانيها داشتند. بنابراين بايد كتاب به نحوى چاپ و منتشر گردد كه موجب منقصت ايشان نگردد و مدركات اواخر زمان حيات منعكس شود، نه آنچه قبلًا مطرح مىشده است.
وقتى اين خبر به گوش مرحوم والد رضوان الله عليه رسيد ناراحت شده و اعتراض نمودند، و فرمودند:
اين عمل خيانت به رعايت امانت علمى ايشان از يك طرف، و مهمتر خيانت به عرصه معرفت و تحقيق و واقعيّت است. زيرا شكّى نيست كه اين تحوّل و تغيير مدركات بواسطه توفيق الهى در ورود به اين مكتب و پيروى از برنامه تربيتى و سلوكى اين راه به دست آمده است، وگرنه اگر سالهاى سال ايشان بر اساس همان شيوه و بر منوال همان نگرش مىبودند محال بود اين تبدّل و بصيرت فعليّه در ايشان بوجود آيد. بنابراين بايد اين نكته براى عموم روشن شود و همه بدانند كه آفتاب حقيقت در كجاست؟ و عالم حق و واقع و انكشاف در چه مكتب و مسيرى قرار دارد؟
از اينجا روشن مىشود كه دقّت و تأمّل در عبارات و مضامين اهل بيت عصمت عليهم السّلام و اولياى الهى تا چه اندازه از اهميّت و ارزش قرار دارد، و چگونه انسان بايد تمام حواسّ و امكانات علمى و فعليتهاى خود را جمع كند و از ذرّه ذرّه مطالب مسموعه و آثار باقى مانده آن بزرگواران حدّاكثر استفاده را بنمايد، تا سعادت ابدى و رستگارى اخروى را به توفيق و عنايت الهى براى خود كسب نمايد.
مرحوم والد رضوان الله عليه بارها به حقير مىفرمودند:
من هنگامى كه در خدمت استادم حضرت حاج سيّد هاشم حدّاد قدّس الله سرّه بودم و به سخنان ايشان گوش مىدادم، آنچنان در سيما و چهره ايشان دقيق مىشدم كه حتّى از حركات صورت و اشارات مرموز، مطلب را به دست مىآوردم و نمىگذاشتم حتّى الامكان نكتهاى در كلمات و اشارهاى در سيماى ايشان از نظر برود و فوت گردد.
انوارالملكوت، ج1، ص: 20
لذا رفقا و دوستان در تنظيم و ترتيب آثار ايشان كمال دقّت در حفظ و إبقاء كلمات و جملات را نمودند، و فقط در بعضى از موارد كه خطا در تلفّظ و يا غلط املائى روشن به چشم مىخورد اصلاح نمودند و در پاورقى نيز به توضيح و يا ترجمه و يا مدرك مطالب پرداختند.
و امّا مؤلّف كتاب: حضرت علّامه آية الله سيّد محمّد حسين حسينى طهرانى قدّس الله نفسه را نيازى به توصيف و تعريف نيست، چرا كه: آفتاب آمد دليل آفتاب؛ و نيز: مادح خورشيد مدّاح خود است.
و قلم زدن در اين مقوله مايه شرمندگى و آبروريزى است. آثار ايشان خود گواه صادقى بر مدّعاى ماست. تو گوئى آنچه بر زبان يا بر قلم او مىگذرد حقائق عالم أنوار است كه بر قلب منير و ضمير بصير او إفاضه مىگردد. ايشان على التّحقيق از مصاديق مسلّم فرمايش امام هادى عليه السّلاماند كه فرمود:
ى ا فَتحُ! كَما لا يُوصَفُ الجَليلُ جَلّ جَلالُه و لا يُوصَفُ الحُجَّة، فكَذلِكَ لا يُوصَفُ المُؤمِنُ المُسَلِّمُ لأمرِنَا. [1]
همچنان كه خداى متعال و أئمّه معصومين عليهم السّلام قابل توصيف نيستند، و به مصداق آيه شريفه: سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا يَصِفُون إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصين [2] بنده مؤمنى كه زمام اختيارش را به دست ما سپرده است و با پذيرش ولايت ما حقيقت جان و نفسش با حقيقت ولايت ما متّحد شده است، او
__________________________________________________
[1] مستدرك سفينة البحار، ج 8، ص 113: [اى فتح: همانگونه كه خداوند جليل جلّ جلاله قابل توصيف نمىباشد و همانگونه كه حجّة خدا قابل توصيف نمىباشد همچنين مؤمنى كه همه امور خويش را به ما تسليم نموده نيز قابل توصيف نمىباشد.]
[2] سوره الصّافات (37) آيه 159 و 160: [منزّه است خداوند از توصيفى كه وى را مىنمايند مگر بندگان خالص گرديده شده او.]
انوارالملكوت، ج1، ص: 21
نيز به وصف و نعت درنمىآيد و جز عباد الله المخلَصين كسى نمىتواند او را تعريف و توصيف نمايد.
فسِرْتُ إلى ما دونَه وَقفَ الالى و ضَلَّت عُقولٌ بالعَوائدِ ضَلَّت (1)
فَلاوَصفَ لى والوَصفُ رَسمٌ كَذاكَ الاس مُ وَسمٌ فإن تَكنِى فكَنِّ أو انعَت (2)
و لا غَروَ أن سُدْتُ الالى سَبَقوا و قَد تَمَسّكتُ مِن طَه بِأوثَقِ عُروَة (3)
و لا فَلَكَ إلّا و مِن نورِ باطِنى بِه مَلَكٌ يُهدِى الهُدَى بِمَشيَّتى (4)
و لا قُطْرَ إلّا حَلَّ مِن فَيضِ ظاهِرى بِه قَطرَة عَنها السَّحائبُ سَحَّت (5)
و مِن مَطلَعى النّورُ البَسيطُ كلَمعَة و مِن مَشرَعى البَحرُ المُحيطُ كقَطرَة (6)
[1]
__________________________________________________
1- ديوان ابن فارض، منشورات الشّريف الرّضى، ص 93 إلى 105:
[ [1] پس سير كردم در راه فناء در ذات و مقام جمع و رسيدم به جائى كه سابقين از علماء و حكماء قبل از رسيدن توقّف كردند؛ و هلاك شد و نابود شد عقلهائى كه به واسطه ملاحظه منافع راه را گم كردند.
[2] و چون بدانجا رسيدم عين و اثرى از من نماند؛ پس صفتى، وصفى ندارم؛ چون وصف اثر است و اسم علامت است و چيزى نماند كه اثر و علامت داشته باشد و اگر بخواهى فقط با كنايه اشارهاى كنى بدون تصريح كنايه بگو يا صفت بياور!
[3] بنابراين عجيب نيست كه من بر سابقين مقدّم شدم و مقام سيادت و بزرگى را حائز گشتم زيرا كه من از طه كه رسول خداست به محكمترين پيوند و دستاويز آن تمسّك جستم.
[4] چه هيچ فلكى از افلاك نهگانه نيست، الّا كه از نور باطن و تجلّيى از تجلّيات من آنجا به صورت ملكى ظاهر و معين است كه آن ملك آنجا به حقائق و دقائق هر كارى كه هر ملكى در هر فلكى به آن مأمور است آگاه است و همه را به مشيّت و اراده من به سوى هدايت و كمال رهنمون است.
5- و هيچ گوشه و طرفى از زمين نيست، الّا اينكه از نور تجلّى ظاهر من قطرهاى و ذرهاى به آن گوشه رسيده است، كه جمله ابرها كه مدد اهل زمين مىدهند به باريدن، به واسطه مدد آن قطره بارانها مىبارند.
6- اين نور بسيط آفتاب كه منبسط است بر جهان و تربيت و اظهار و بقاء ذرّهاى است از مطلع من كه حضرت وجود است و جمله انوار از آثار اوست و از آبخور بحرِ نامتناهى علم محيط من اين بحر محيط كه پيرامون ربع مسكون درآمده است همچون اندك قطرهاى.]
انوارالملكوت، ج1، ص: 22
لذا هرچه درباره اين آثار و مؤلّف آن سخن گفته شود ناتمام است. اينجانب خود اقرار و اعتراف مىكنم كه پس از گذشت ساليان عمر و سپرى نمودن حيات ظاهرى هنوز خود را مستغنى از مواعظ و نصائح و آثار باقيمانده از ايشان نمىدانم، و هر بار كه مسموعات ايشان را مىشنوم و يا در كتب و نوشتجاتشان دقيق مىشوم حقيقتى تازه و معنائى جديد مىيابم كه سابقه ذكر نداشته است.
فلهذا بر أخلّاء روحانى و خوانندگان محترم و معظّم لازم است كه در اين آثار دقّتى مضاعف و نظرهاى متفاوت با ساير نوشتجات و تأليفات بنمايند، و از رهنمودهاى جانبخش و نفحات حيات بخش عالم قدس كه بر قلب طاهر و مطهّر ايشان افاضه گرديده است محروم نگردند، و آنها را اسوه و سرمشق وصول به حيات طيّبه و سعادت ابدى قرار دهند؛ بمحمّدٍ و آله.
در خاتمه بعرض مىرسانم از آنجا كه مرحوم علّامه در اين نوشتار در بسيارى از موارد عين عبارات عربى را مورد استفاده قرار دادهاند و بدون ترجمه از آن ردّ شدهاند جهت مزيد استفاده عموم به ترجمه اين عبارات اقدام گرديد و با لفظ مترجم تمييز داده شده است. و چنانچه ترجمه بدون اين لفظ آمده باشد، از آثار خود ايشان در ساير كتب استفاده شده است و در اين كتاب مورد بهرهبردارى قرار گرفته است.
عبد آثم سيّد محمّد محسن حسينى طهرانى
غروب آفتاب يكشنبه نهم جمادى الثانية 1428
بلده طيّبه قم: عُشّ آل محمّد و كريمه أهل بيت حضرت فاطمه معصومه سلام الله عليها
انوارالملكوت، ج1، ص: 23
بسم الله الرّحمن الرّحيم
و صلّى الله على سيّدنا محمّد و آله الطّاهرين
و لعنة الله على أعدائهم أجمعين
و بعد: مطالبى كه در اين كتاب است مباحثى است كه اين حقير: سيّد محمّد حسين حسينى طهرانى در ماه مبارك رمضان سنه 1390 هجريّه قمريّه در مسجد قائم طهران، پس از فريضه عصر براى مستمعين بيان نمودهام، درباره اهميّت روزه و نماز و آداب مسجد و اهميّت قرآن و اهميّت دعا و شرائط آن؛ و چون ماه رمضان به پايان رسيد و مباحث دعا تمام نشد، لذا در روزهاى جمعه چهارم و يازدهم و هجدهم و بيست و پنجم شهر شوّال المكرّم، و در روز جمعه سوّم شهر ذوالقعدة الحرام مباحث دعا تتميم شد بحول الله و قوّته، و از روز جمعه دهم شهر ذوالقعدة الحرام به بعد مرتّباً در روزهاى جمعه راجع به صلوات بر رسول خدا و آل او صلوات الله عليهم اجمعين مطالبى ايراد شد كه مجموعاً در اين كتاب نگاشته شده است؛ [1] رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّميعُ الْعَليم [2]
__________________________________________________
[1] [مطالب راجع به صلوات در متن خطّى مذكور موجود نمىباشد. در صورت دسترسى، به عنوان مجموعهاى مستقل طبع خواهد شد.]
[2] سوره البقرة (2) ذيل آيه 127: [اى پروردگار ما! از ما بپذير و قبول فرما به درستى كه حقاً تو شنوا ودانا هستى!]
انوارالملكوت، ج1، ص: 24
وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَة إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّاب [1]
__________________________________________________
[1] سوره آل عمران (3) ذيل آيه 8: [و از جانب خود بر ما رحمت فرست، به درستى كه تو بخشندهاى.]
انوارالملكوت، ج1، ص: 27
مجلس اول: تفسير آيه: يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُون
انوارالملكوت، ج1، ص: 29
بسم الله الرّحمن الرّحيم
و الصّلاة على محمّد و آله الطّاهرين
و لعنة الله على أعدائهم أجمعين من الآن إلى قيام يوم الدّين
يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُون [1]
خطاب حضرت بارى تعالى است با مؤمنين؛ گرچه كفّار نيز مانند مؤمنين مكلّف به فروعند، لكن به جهت آنكه مؤمنين اينگونه خطابات را تلقّى به قبول مىكنند مخاطب قرار گرفتهاند.
«اى كسانى كه ايمان آوردهايد بر شما روزه داشتن واجب شد همچنان كه بر امم سالفه كه قبل از شما بودهاند نيز واجب شده است؛ و اين وجوب روزه به علّت آنست كه در مقام تقوى برآئيد و خود را در مصونيّت الهى بياوريد.»
در «مجمع البيان» از حضرت صادق عليه السّلام روايت مىكند كه آن حضرت فرمودند:
__________________________________________________
[1]- سوره البقرة (2) آيه 183.
انوارالملكوت، ج1، ص: 30
لَذَّة ما فِى النِّداءِ أزالَ تَعَبَ العِبَادَة و العِناءِ. [1]
بديهى است خداى مهربان كه مؤمنين را ندا مىكند و آنان را لايق خطاب قرار مىدهد، هر سختى كه در روزه است از بين مىرود و شيرينى ندا ديگر تعبى نمىگذارد. و امّا جهت آنكه مىفرمايد: كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُم، براى آنست كه مؤمنين بدانند اين تكليف اختصاص به امّت پيغمبر آخر الزمان ندارد بلكه در امم پيشين بوده، و خود همين معنى كه عموميّت تكليف است دشوارى آنرا براى انسان آسان مىكند كه البَلِيَّة إذا عَمَّتْ طابَتْ. [2] و امّا جهت آنكه غايت و غرض از اين تكليف را تقوى قرار مىدهد براى آنست كه تقوى كه بهترين فضيلت از فضائل انسانى است بر اين فريضه استوار است و بدون روزه انسان به اوج اين شرف نمىرسد.
تقوى به معنى پرهيز نيست، گرچه پرهيز از ناپسنديدهها لازمه آن است؛ بلكه تقوى به معنى مصونيّت و در حفظ و امان درآمدن است. وَقَى يَقِى وِقَايَة و وَقْيًا به معنى حصان و حفظ [3] است. خدا مىفرمايد: شايد شما، و اميد است كه شما در مصونيّت الهى درآئيد و از گزند نفس امّاره و شيطان بدين فريضه الهيّه در امان خدا و حفظ او قرار گيريد. و اگر ملكه تقوى در انسان جاى گرفت ديگر براى او بيم و هراسى نيست. وساوس شيطانيّه و هواهاى نفسانيّه در او نمىتواند اثرى بگذارد؛ همانطور كه در علوم مادّى براى وقايه و مصونيّت از آفت وسيلهاى به كار مىبرند.
شخصى كه جوش اكسيژن يا برق مىدهد ماسك مىگيرد، غوّاص براى
__________________________________________________
[1] مجمع البيان فى تفسير القرآن، ج 2، ص 490، ذيل تفسير آيه فوق الذّكر: [لذّت و شيرينى خطاب با پروردگار مشقّت و سختى عبادت و رنج آن را زايل مىگرداند. مترجم]
[2] [گرفتارى اگر عموميّت پيدا كند آسان خواهد شد. مترجم]
[3] أقرب الموارد: وَقَاهُ يَقِيهِ وِقَايَة و وَقْيًا و وَاقِيَة: سَتَرَهُ عَن الأذَى و صَانَهُ و حَفِظَهُ.
انوارالملكوت، ج1، ص: 31
مصونيّت از درندگان تحت البحرى لباس خاصّى در تن مىكند و با خود كپسول اكسيژن مىبرد، شخصى كه به كره ماه مىرود با لباس خاصّ و تنفّس خاصّ خود را از فشار و حرارت و برودت و گازهاى مختلفه هلاك كننده در مصونيّت مىآورد. و همانطور كه بواسطه تزريق آبله و واكسن وبا و طاعون در انسان سپر دفاع از مرض و سپر دفاع از ميكرب نافذ و روان ايجاد مىگردد، همانطور بواسطه ملكه تقوى يك نوع مصونيّت روحى براى انسان پيدا مىگردد كه با آن حفظ و امان انسان به ميكربهاى آلوده خفه كننده معاصى مبتلا نمىشود؛ شهوات انسان را به زمين نمىكوبند، آرزوهاى پست و زينتهاى دلفريب عالم غرور در روح بلندمرتبه انسانْ زبون و خوار جلوه مىكند، با عدل و ميانهروى در جميع امور بشر در صراط مستقيم حركت مىكند. گوئى در اثر اين ملكه تقوى نفس او در كپسول ضدّ شهوات جاى گرفته، و با تزريق آمپولهاى صبر و صلاة و مجاهده و انفاق و ايثار و عدالت در مقام شامخى برآمده و نفس خود را واكسن كوبى كرده است.
حقيقت روزه فقط امساك در خوردن و آشاميدن نيست
روزه كه حقيقتاً حظّ وافرى از اين معنى دارد در درجات اوليّه موادّ اين تقوى قرار گرفته است. شخص روزهدار به علت كفّ نفس از شهوات و جلوگيرى از افراط در لذائذ و كفّ نفس از ملتذّات بصرى و سمعى و لسانى كه از حدّ اعتدال خارج است خود را دائماً به اين مصونيّت و ملكه تقوى نزديك مىكند و به مقام انسانيّت كه حقّ انسان است مىرسد؛ آن انسانيّتى كه لذّات حيوانى را درخور روزى خود نمىداند و رزق خود را از مقام شامخ أبيتُ عِندَ رَبِّى يُطعِمُنى و يَسقينِى [1] مىگيرد. و لذا بايد دانست كه حقيقت روزه نه فقط
__________________________________________________
[1] بحار الأنوار، ج 6، ص 208، ابواب البرزخ و القبر و عذابه؛ ج 16، ص 390، باب 11؛ عوالى اللئالى، ج 2، ص 233، باب صوم: [من چه بسا روزگارم را با پروردگارم سپرى مىنمايم درحاليكه او مرا غذا مىدهد و سيراب مىكند. مترجم]
انوارالملكوت، ج1، ص: 32
امساك درخوردن وآشاميدن وامثال آنهاست، بلكه امساك جوارح واعضاءازجميع بديهاوتجاوزات وامساك دل ازغيرتوجّه به خدا [است]. أميرالمؤمنين عليه السّلام مىفرمايد:
كَم مِن صائِمٍ لَيسَ لَهُ مِن صيامِهِ إلّا الجُوعُ و الظَّمَا، و كَم مِن قائِمٍ لَيسَ لَهُ مِن قيامِهِ إلّا السَّهَرُ و العَناءُ، حَبَّذا نَومُ الأكياسِ و إفطارُهُم! [1]
«چه بسيارروزه دارى كه بهره از روزه خود ندارد جز تشنگى، و چه بسيار بپاخيزانى در شب كه بهرهاى از قيام خود ندارند جز بيدارى و رنج، بَه بَه از خواب زيركان و بَه بَه از إفطار آنها!»
دركتاب «وسائل الشيعه» نقل مىكنداز «عيون الأخبار» عن محمّدبن بكران النقّاش عن احمدبن الحسن القطان ومحمّدبن احمدبن ابراهيمالمعاذى و محمّدبن ابراهيم بن اسحق المكتب كلّهم عن احمدبن سعيدعن علىّ بن الحسن بن فضّال عن أبيه عن الرّضاعليه السّلام عن آبائه عليهم السّلام عن علىّ عليه السّلام:
حديث شريف: أيُّها النّاسُ إنَّهُ قَد أقبَلَ إلَيكُم شَهرُ اللهِ
إنَّ رَسولَ اللهِ صلّى الله عليه و آله و سلّم خَطَبَنا ذاتَ يَومٍ فَقالَ: أيُّها النّاسُ! إنَّهُ قَد أقبَلَ إلَيكُم [عليكم] شَهرُ اللهِ بِالبَرَكَة و الرَّحمَة و المَغفِرَة؛ شَهرٌ هو عِندَ اللهِ أفضَلُ الشُّهورِ و أيّامُهُ أفضَلُ الأيّامِ و لَياليهِ أفضَلُ اللَّيالى و ساعاتُهُ أفضَلُ السّاعاتِ. هو شَهرٌ دُعيتُم فيهِ إلَى ضيافَة اللهِ و جُعِلتُم فيهِ مِن أهلِ كَرامَة اللهِ؛ أنفاسُكُم فيهِ تَسبيحٌ و نَومُكُم فيهِ عِبادَة و عَمَلُكُم فيهِ مَقبولٌ و دُعاؤُكُم فيهِ مُستَجابٌ. فاسألوا اللهَ رَبَّكُم بِنِيّاتٍ صادِقَة و قُلوبٍ طاهِرَة أن يُوَفِّقَكُم لِصيامِهِ و تِلاوَة كِتابِهِ؛ فَإنَّ الشَّقِىَّ مَن حُرِمَ غُفرانَ اللهِ فى هَذا الشَّهرِ العَظيمِ. و اذكُروا بِجوعِكُم و عَطَشِكُم فيهِ جوعَ يَومِ القيامَة و عَطَشَهُ، و تَصَدَّقوا عَلَى فُقَرائِكُم و مَساكينِكُم، و وَقِّروا كِبارَكُم، و ارحَموا صِغارَكُم، و صِلوا أرحامَكُم، و احفَظوا
__________________________________________________
[1]- نهج البلاغة، كلمات قصار، كلمه 145.
انوارالملكوت، ج1، ص: 33
ألسِنَتَكُم، و غُضُّوا عَمّا لا يَحِلُّ النَّظَرُ إلَيهِ أبصارَكُم و عَمّا لا يَحِلُّ الاستِماعُ إلَيهِ أسماعَكُم، و تَحَنَّنوا عَلَى أيتامِ النّاسِ يُتَحَنَّن عَلَى أيتامِكُم، و توبوا إلَى اللهِ مِن ذُنوبِكُم، و ارفَعوا إلَيهِ أيدِيَكُم بِالدُّعاءِ فى أوقاتِ صَلاتِكُم، فَإنَّها أفضَلُ السَّاعاتِ يَنظُرُ اللهُ عَزَّوجَلَّ فيها بِالرَّحمَة إلَى عِبادِهِ [1] يُجيبُهُم إذا ناجَوهُ و يُلَبِّيهِم إذا نادَوهُ و يُعطِيهِم إذا سَألوهُ و يَستَجيبُ لَهُم إذا دَعَوهُ.
أيُّها النَّاسُ! إنَّ أنفُسَكُم مَرهونَة بِأعمالِكُم فَفُكُّوها بِاستِغفارِكُم، و ظُهورَكُم ثَقيلَة مِن أوزارِكُم فَخَفِّفُوا عَنها بِطولِ سُجودِكُم؛ و اعلَموا أنَّ اللهَ [2] أقسَمَ بِعِزَّتِهِ أن لا يُعَذِّبَ المُصَلِّينَ و السّاجِدينَ و أن لا يُرَوِّعَهُم بِالنّارِ يَومَ يَقومُ النّاسُ لِرَبِّ العالَمينَ.
أيُّها النّاسُ! مَن فَطَّرَ مِنكُم صائِمًا مُؤمِنًا فى هَذا الشَّهرِ كانَ لَهُ بِذَلِكَ عِندَ اللهِ عِتقُ نَسَمَة و مَغفِرَة لِما مَضَى مِن ذُنوبِهِ. قيلَ: يا رَسولَ اللهِ! فَلَيسَ كُلُّنا [3] يَقدِرُ عَلَى ذَلِكَ. فَقالَ صلّى الله عليه و آله و سلّم: اتَّقوا اللهَ [4] [النّارَ و لَو بِشِقِّ تَمرَة اتَّقوا النّارَ] و لَو بِشَربَة مِن ماءٍ.
أيُّها النّاسُ! مَن حَسَّنَ مِنكُم فى هَذا الشَّهرِ خُلُقَهُ كانَ لَهُ جَوازًا عَلَى الصِّراطِ يَومَ تَزِلُّ فيهِ الأقدامُ، و مَن خَفَّفَ فى هَذا الشَّهرِ عَمّا مَلَكَت يَمينُهُ خَفَّفَ اللهُ عَلَيهِ حِسابَهُ، و مَن كَفَّ فيهِ شَرَّهُ كَفَّ اللهُ عَنهُ غَضَبَهُ يَومَ يَلقاهُ، و مَن أكرَمَ فيهِ يَتِيمًا أكرَمَهُ اللهُ يَومَ يَلقاهُ، و مَن وَصَلَ فيهِ رَحِمَهُ وَصَلَهُ اللهُ بِرَحمَتِهِ يَومَ يَلقاهُ، و مَن قَطَعَ فيهِ رَحِمَهُ قَطَعَ اللهُ عَنهُ رَحمَتَهُ يَومَ يَلقاهُ، و مَن تَطَوَّعَ فيهِ بِصَلاة كَتَبَ اللهُ لَهُ بَراءَة مِنَ النّارِ، و مَن أدَّى فيهِ فَرضًا كانَ لَهُ ثَوابُ مَن أدَّى سَبعينَ فَرِيضَة فيما سِواهُ مِنَ الشُّهورِ، و مَن أكثَرَ فيهِ مِنَ الصَّلاة عَلَىَّ ثَقَّلَ اللهُ ميزانَهُ يَومَ تَخِفُّ المَوازينُ، و مَن تَلا فيهِ آيَة مِنَ القُرآنِ كانَ لَهُ مِثلُ أجرِ مَن خَتَمَ القُرآنَ فى غَيرِهِ مِنَ الشُّهورِ.
__________________________________________________
[1]- و فى الوافى: بِالرَّحمَة إلى عِبادِهِ. [3]- فى نسخة الوافى: يَقْدِرُ.
[2]- فى الوافى: تَعالَى ذِكْرُهُ. [4]- فى الوافى: و لَو بِشِقِّ تَمرَة.
انوارالملكوت، ج1، ص: 34
أيُّها النّاسُ! إنَّ أبوابَ الجِنانِ فى هَذا الشَّهرِ مُفَتَّحَة فَاسألوا رَبَّكُم أن لا يُغَلِّقَها عَنكُم [عَلَيكُم]، و أبوابَ النِّيرانِ مُغَلَّقَة فَاسألوا رَبَّكُم أن لا يُفَتِّحَها عَلَيكُم، و الشَّياطينَ مَغلولَة فَاسألوا رَبَّكُم أن لا يُسَلِّطَها عَلَيكُم.
قالَ أميرالمؤمنين عليه السّلام: فَقُمتُ فَقُلتُ: يا رَسولَ اللهِ (صلى الله عليه و آله)! ما أفضَلُ الأعمالِ فى هَذا الشَّهرِ؟ فَقالَ: يا أبا الحَسَنِ! أفضَلُ الأعمالِ فى هَذا الشَّهرِ الوَرَعُ عَن مَحارِمِ اللهِ؛ الحديث. [1]
__________________________________________________
[1] وسائل الشيعة، ج 10، ص 313، فى كتاب الصوم باب تأكّد استحباب الاجتهاد فى العبادة؛ و نيز اين حديث شريف را مرحوم سيّد در اقبال و مرحوم حاج ميرزا جواد آقا ملكى در أعمال السنة نقل نمودهاند، و در كتاب عيون أخبار الرّضا، ج 2، ص 265 موجود است: [امام رضا عليه السّلام از پدرانش از أميرالمؤمنين على بن أبىطالب عليهم السّلام روايت مىكنند كه آن حضرت فرمود: روزى رسول خدا براى ما خطبه ايراد مىفرمود و چنين فرمودند: اى مردم! بدرستى كه ماه خدا بسوى شما مىآيد درحاليكه نويد بركت و رحمت و آمرزش را به همراه دارد، ماهى كه از همه ماهها نزد پروردگار با فضيلتتر است و روزها و شبها و ساعات آن بر ساير روزها و شبها و ساعات ماههاى ديگر برترى دارند. ماهى كه براى ميهمانى پروردگار دعوت شدهايد و از جمله افرادى كه مورد كرامت و تكريم پروردگار قرار گرفتهاند واقع شديد. نفسهاى شما در اين ماه تسبيح بحساب مىآيد و خواب شما در اين ماه عبادت نوشته مىشود، اعمال شما در اين ماه مورد قبول حضرت حقّ و دعاهاى شما به مرتبه اجابت خواهد رسيد. پس با قلبى خالص و نيّتى پاك و صادق از خدا بخواهيد كه شما را موفّق به روزه دارى و تلاوت قرآن بدارد. به تحقيق كه شقى و بدبخت آن كسى است كه از آمرزش الهى در اين ماه با عظمت محروم گردد.
گرسنگى و عطش در اين ماه شما را به ياد گرسنگى و عطش روز قيامت بيندازد. بر فقراء و تنگدستان ببخشائيد، بزرگانتان را تعظيم و تكريم و زيردستان را مورد رأفت و رحمت قرار دهيد. ارحام و خويشان خود را صله رحم كنيد. زبان خود را نگه داريد و چشمان خود را از آنچه مورد سخط و غضب الهى است بپوشانيد و گوشهاى خود را از آنچه شنيدنش نكوهش شده است ببنديد. بر يتيمان مردم رأفت كنيد تا بر يتيمان شما رأفت و عطوفت
انوارالملكوت، ج1، ص: 35
__________________________________________________
كنند. و از گناهان خويش به درگاه الهى طلب مغفرت نمائيد. و در اوقات نماز دستهاى خود را براى دعا به پيشگاه خدا بلند كنيد، و بدانيد كه اوقات نماز برترين اوقات است در نزد پروردگار كه خداى متعال به بندگانش نظر لطف و مرحمت مىاندازد. اگر او را بخوانند پاسخ مىدهد و چون او را ندا كنند مىپذيرد و جواب مثبت مىدهد و اگر از او چيزى درخواست كنند عطا مىكند و دعوت آنها را ردّ نمىنمايد.
اى مردم! بدانيد كه افعال و اعمال، جانهاى شما را در بند گرفتاريها و عالم شهوات و دنياى دنىّ درآورده است، پس با طلب آمرزش از خدا آنها را رها سازيد و از قيد عالم شهوت بيرون آوريد. آثار و پيامدهاى كردار ناشايست بر پشت شما سنگينى نموده است، پس بواسطه سجدههاى طولانى اين بار گران را از دوش خود برداريد. و بدانيد كه خداى متعال به عزّت و جلال خود سوگند ياد كرده كه نمازگزاران و سجده كنندگان را به عذاب كيفر ندهد. و به آتش دوزخ آنان را بيمناك نسازد در روزى كه همه در پيشگاه حساب اعمال نزد او حاضر مىشوند.
اى مردم! كسى كه در اين ماه روزه دارى را افطار دهد مانند كسى است كه بندهاى را در راه خدا آزاد نموده است و تمام گناهان گذشته او مورد آمرزش قرار مىگيرد. بعضى به پيامبر عرض كردند: همه ما قادر نيستيم كه روزهداران را به افطار دعوت كنيم. پيامبر فرمود: تقوى را براى خود تحصيل نمائيد گرچه به مقدار افطار دادن به اندازه تكّهاى از خرما باشد يا جرعهاى از آب.
اى مردم! كسى كه در اين ماه اخلاق خود را نيكو كند در روزى كه قدمها بر بالاى صراط مىلرزد او جواز عبور از صراط دريافت خواهد كرد و كسى كه بر غلامان و كنيزانش آسان بگيرد خداى متعال در روز بازپسين بر او آسان خواهد گرفت. و كسى كه آزارش به ديگران را در اين ماه كنترل نمايد خداوند در روز قيامت او را مورد سخط و غضب خود قرار ندهد، و كسى كه يتيمى را در اين ماه گرامى بدارد خدا در روز ملاقات با بندگانش او را گرامى خواهد داشت. و كسى كه ارتباط با خويشان خود را در اين ماه پيوند دهد خداوند
بين خود و او در روز جزا به رحمت واسعهاش پيوند برقرار نمايد. و كسى كه قطع رحم نمايد خدا رحمتش را در روز قيامت از او دريغ نمايد. و كسى كه در اين ماه نافلهاى بخواند خداوند برائت از آتش دوزخ را براى او مىنويسد. و كسى كه واجبى از واجبات را در اين ماه انجام دهد خداى متعال ثواب هفتاد عمل واجب در غير اين ماه براى او منظور مىدارد. و كسى كه در اين ماه بر من درود بفرستد (اللهمّ صلّ على محمّد و آل محمّد) خداوند كفّه ترازوى عمل او را در روزى كه كفّههاى ترازوى اعمال سبك است سنگين خواهد نمود. و كسى كه در اين ماه آيهاى از قرآن بخواند مانند كسى است كه يك ختم قرآن در غير اين ماه نموده است.
اى مردم! درهاى بهشت در اين ماه باز است، پس از خدا بخواهيد تا بر روى شما نبندد. و دربهاى جهنّم بر روى شما بسته است پس از خدا تقاضا كنيد تا بر روى شما نگشايد. و بر دست و پاى شياطين در اين ماه بند نهادهاند، پس از خدا بخواهيد كه آنها بر شما مسلّط نگردند.
أميرالمؤمنين عليه السّلام فرمود: من ايستادم و عرض كردم اى رسول خدا! بهترين اعمال در اين ماه چه عملى است؟
حضرت فرمودند: اى ابالحسن با فضيلتترين اعمال در اين ماه دورى جستن از محرّمات الهى است؛ تا آخر حديث. مترجم]
انوارالملكوت، ج1، ص: 36
تا اينجا مرحوم شيخ حرّ عاملى روايت را نقل مىكند، و چون ذيل آن راجع به وظائف مستحبّه و اجتهاد در عبادت نيست لذا حديث را تقطيع نموده است؛ ولكن شيخ بهائى در كتاب «اربعين» در تحت حديث نُهم ذيلش را بيان مىكند با سند متّصل خود از محمّد بن على بن الحسين بن بابويه القمّى: شيخنا الصدوق (ره)؛ و همچنين مرحوم ملّا محسن فيض كاشانى نقل كرده است ذيل آنرا در كتاب «وافى» در باب فضل شهر رمضان، ص 3] 5] و نسبت داده است آنرا به صدوق در كتاب «عَرض المجالس» عن احمد بن الحسن القطّان عن احمد بن محمّد بن سعيد الهمدانى عن ابن فضّال عن أبيه عن الرضا عليه السّلام [1]، و آن دو
__________________________________________________
[1] و نيز مرحوم سيّد بن طاووس در اوّل كتاب اقبال تمام حديث را از محمّد بن أبى القاسم طبرى در كتاب بشارة المصطفى لشيعة المرتضى با إسناد خود از حسن بن علىّ بن فضّال از حضرت على بن موسى الرّضا از يك يك از آباء گراميش به ترتيب تا حضرت أميرالمؤمنين على ابن ابىطالب عليه السّلام نقل مىكند.
انوارالملكوت، ج1، ص: 37
عالم جليل و سيد بن طاووس ذيلش را بدينگونه نقل مىكنند كه:
إخبار رسول الله به أميرالمؤمنين عليهما السّلام از كيفيّت شهادت آن حضرت
ثُمَّ بَكَى؛ فَقُلتُ: ما يبكيك يا رسول الله؟ فَقالَ أبكى لِما يُستَحَلُّ مِنكَ فى هَذا الشَّهرِ؛ كَأنّى بِكَ و أنتَ تُصَلِّى لِرَبِّكَ، و قَدِ انبَعَثَ أشقَى الأوَّلينَ و الآخِرينَ شَقيقُ عاقِرِ ناقَة ثَمودَ فَضَرَبَكَ ضَربَة عَلَى قَرنِكَ فَخَضَبَ مِنها لِحْيَتَكَ. فَقُلتُ: يا رَسولَ اللهِ! و ذَلِكَ فى سَلامَة مِن دينى؟ فَقالَ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ و آلِهِ و سَلَّم: فى سَلامَة مِن دِينِكَ. ثُمَّ قالَ صلّى الله عليه و آله و سلّم: يا عَلِىُّ! مَن قَتَلَكَ فَقَد قَتَلَنى و مَن أبغَضَكَ فَقَد أبغَضَنى، لأنَّكَ مِنّى كَنَفسى و طينَتُكَ مِن طينَتِى و أنتَ وَصِيِّى و خَليفَتِى عَلَى امَّتى. [1]
و ظاهراًكتاب «عرض المجالس» همان «امالى» صدوق است، وليكن چون مراجعه به «امالى» شدودر ص 58 آن اين روايت را نقل مىكند ذيل آنرا پس از آنكه حضرت رسول صلّى الله عليه و آله فرمودند: فِى سَلامَة مِن دِينِكَ بدينگونه ذكر مىكند:
ثُمَّ قالَ: يا عَلِىُّ! مَن قَتَلَكَ فَقَد قَتَلَنى و مَن أبغَضَكَ فَقَد أبغَضَنى و مَن سَبَّكَ فَقَد سَبَّنى لأنَّكَ مِنّى كَنَفسى، روحُكَ مِن روحى و طِينَتُكَ مِن طِينَتى؛ إنَّ اللهَ تَبارَكَ و تَعالَى خَلَقَنى و إيّاكَ و اصطَفانى و إيّاكَ و اختارَنى لِلنُّبُوَّة و اختارَكَ لِلإمامَة، فَمَن أنكَرَ إمامَتَكَ فَقَد أنكَرَ نُبُوَّتى. يا عَلِىُّ! أنتَ وَصِيِّى و أبو وُلدى و زَوجُ ابنَتى و خَليفَتى عَلَى امَّتى فى حَياتى و بَعدَ مَوتى، أمرُكَ أمرى و نَهيُكَ نَهيى؛ اقسِمُ بِالَّذى بَعَثَنى بِالنُّبُوَّة و جَعَلَنى خَيرَ البَرِيَّة إنَّكَ لَحُجَّة اللهِ عَلَى خَلقِهِ و أمينُهُ عَلَى سِرِّهِ و خَليفَتُهُ عَلَى عِبادِهِ؛ انتهى. [2]
__________________________________________________
[1] اين تتّمه را در ينابيع المودّة، طبع اسلامبول ص 3] 5] از كتاب مناقب نيز روايت مىكند؛ و نيز در غاية المرام ص 29 از ابن بابويه با إسناد خود از أصبغ بن نباته روايت مىكند.
[2] [سپس رسول خدا گريه كردند، من عرض كردم: چه چيزى باعث گريه شما شده است؟ فرمود: گريه من براى پيشآمدى است كه در اين ماه بر تو وارد خواهد شد. گويا
انوارالملكوت، ج1، ص: 38
__________________________________________________
هم اكنون مىبينم كه تو در محراب عبادت مشغول نماز و راز و نياز با پروردگارت مىباشى در اين هنگام شقىترين افراد در روى زمين كه همسان پىكننده ناقه و شتر صالح است برمىخيزد و با شمشير ضربتى بر فرق تو وارد مىكند كه محاسنت به خون سرت خضاب خواهد شد.
عرض كردم: اى رسول خدا! آيا در اين وقت دينم سالم است و با يقين به مبانى و سلوك در صراط مستقيم اين واقعه پيش خواهد آمد؟ رسول خدا فرمود: بلى يا على در سلامت و استقامت در دين اين مسأله رخ خواهد داد. آنگاه رسول خدا فرمود: يا على! كسى كه تو را بكشد مرا كشته است و كسى كه تو را به غضب آورد مرا به غضب آورده است. و كسى كه به تو ناسزا گويد به من ناسزا گفته است زيرا تو از من هستى مانند جان من. روح تو از روح من و سرشت تو از سرشت من است.
خداى متعال من و تو را خلق نمود و من و تو را برگزيد، مرا براى رسالت و تو را براى امامت اختيار نمود پس كسى كه امامت تو را انكار كند نبوّت مرا انكار كرده است.
اى على! تو جانشين منى و پدر فرزندان من هستى و همسر دختر من مىباشى، و جانشين من بر امّت در زمان حيات و پس از فوت من مىباشى. دستور تو دستور من و نهى تو نهى من است.
قسم به ذاتى كه مرا به پيامبرى برگزيد و مرا برترين افراد مخلوقاتش قرار داد بدرستى كه تو حجّت خدا بر خلق او هستى و امين پروردگار بر سرّ او مىباشى و خليفه خدا بر بندگانش هستى. مترجم]
انوارالملكوت، ج1، ص: 41
مجلس دوم: اهميت روزه در حصول ملكه تقوى
بسم اللّه الرّحمن الرّحيم
و الصّلاه على محمّد و آله الطّاهرين
و لعنة الله على أعدائهم أجمعين من الآن إلى قيام يوم الدّين
يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُون [1]
منزلگاه حقيقى انسان منزل تقوى است؛ يعنى حالتى كه در آن انسان به جميع شؤون انسانيّت رفتار نمايد. و چون اين ملكه حاصل گردد تراوشات از او همه خيرات و مبرّات عدالت و رحمت باشد، و اگر اين ملكه پيدا نشود انسان در منزل حقيقى خود جاى نگرفته و تراوشات او يا همه شرّ و ظلم بوده و يا توأم با شرّ و ظلم خواهد بود؛ براى آنكه افعال صادره از بهائم (من حيث إنّها بهائم) از شهوت و غضب آثار انسان (من حيث إنّه انسان) نيست. بنابراين هر فردى كه خود را اسير آرزوها و آمال بنمايد ديده حق بين خود را كور كرده و از منزل
__________________________________________________
[1] سوره البقرة (2) آيه 183: [اى اهل ايمان، بر شما هم روزه واجب گرديد چنان كه امم گذشته را فرض شده بود، و اين دستور براى آن است كه پاك و پرهيزكار شويد.]
انوارالملكوت، ج1، ص: 42
حقيقى خود در مرتع بهايم جاى گرفته است.
و كريمه شريفه: يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُون [1] منزلگاه واقعى انسان را نشان مىدهد و مىگويد: اى مؤمنين! قبل از آنكه شما را مرگ دريابد سعى كنيد كه در منزل حقيقى خود كه تقوى است وارد شويد و بهترين مقام از مقامات آنرا حائز گرديد، در اين صورت حظّى وافر از حيات خواهيد برد؛ و الّا موتْ شما را نارس و به منزل نرسيده درخواهد يافت و انسانى با درجه و رتبه حيوان و بهيمه از دنيا مىرويد.
و روزه يكى از ستونهاى عظيمى است كه كاخ تقوى بر آن نهاده شده است، و علّت ايجاب آن وصول بدين منزلگه و برقرارى سقف اين كاخ است. و چون ملكه تقوى كه همان مصونيّت الهى است پيدا شود:
اوّلًا: خداوند خود معلّم انسان مىگردد و مجهولات خود بخود براى او حلّ مىشود: وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ يُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَىْءٍ عَليمٌ [2]
و ثانياً: فرقان كه همان قوّه مفرّقه و مميّزه بين حق و باطلست به او عنايت مىشود: يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقاناً وَ يُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظيم [3] فرقان همان نور الهى است كه دل مؤمن را
__________________________________________________
[1] سوره آل عمران (3) آيه 102: [اى كسانى كه ايمان آوردهايد، تقواى خدا را آن طور كه بايد و شايد و سزاوار مقام تقواى اوست بجاى آوريد و مبادا مرگ شما را فراگيرد مگر آن كه شما در درجه أعلاى اسلام و تسليم باشيد!]
[2] سوره البقرة (2) ذيل آيه 282: [در تمام اين مسائل بايد تقواى خدا را پيش گرفته در مصونيّت وى درآئيد و خداوند به شما تعليم مىنمايد، و خداوند به هر چيزى داناست.]
[3] سوره الأنفال (8) آيه 29: [اى كسانى كه ايمان آوردهايد، اگر تقواى خدا را پيشه كنيد، خدا به شما فرقان مىدهد. و گناهان شما را محو نموده و شما را مىبخشد زيرا خداوند صاحب جود و بخشش فراوان است.]
انوارالملكوت، ج1، ص: 43
روشن مىكند و لجّههاى ظلمت را دور مىزند، و در اين صورت در هر امرى از امور وظيفه خود را تشخيص مىدهد؛ دوست را از دشمن، زهر را از ترياق، دوا را از درد، خاطرات شيطانى را از الهامات ربّانى جدا مىكند: يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحيم [1] با آن نور الهى كه در اثر تقوى پيدا شده مشى مىكند و جميع طرق نافعه را مىپيمايد و به مقصد مىرسد. فرقان همان قوّهايست كه خداوند با تورات براى هدايت مردم به حضرت موسى عنايت كرد: وَ إِذْ آتَيْنا مُوسَى الْكِتابَ وَ الْفُرْقانَ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُون [2] چون مؤمن خود را در حصن تقوى درآورد از همان فرقان الهيّه بدو عنايت خواهد شد.
نتايج پيدا شدن ملكه تقوى
و ثالثاً: روى همين زمينه از وساوس شيطانى بركنار مىگردند و از دستبرد او در امان؛ چون با آن رادارِ خدادادى فوراً راه ورود شيطان را درمىيابند و بطور كلى خود شيطان را مىشناسند: إِنَّ الَّذينَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّيْطانِ تَذَكَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُون [3]
__________________________________________________
[1] سوره الحديد (57) آيه 28: [اى كسانى كه ايمان آوردهايد، در تقوى و عصمت الهى درآئيد! و به رسولش ايمان بياوريد تا دو بهره و نصيب از رحمتش به شما عنايت كند! و براى شما نورى قرار دهد كه با آن سلوك كنيد! و گناهان شما را بيامرزد! و خداوند آمرزنده و مهربان است.]
[2] سوره البقرة (2) آيه 53: [و بياد بياوريد زمانى را كه ما به موسى كتاب و فرقان را داديم به اميد آنكه هدايت شويد.]
[3] سوره الأعراف (7) آيه 201: [مردمان با تقوى كسانى هستند كه به مقام و درجهاى نائل آمدهاند كه هر وقت شيطان اراده كند در اطراف دل آنها گردشى بنمايد، و طوافى كند؛ و به قول عامّه چرخى بزند، و سپس در دل آنها فرود آيد و بنشيند، و خاطرهاى ايجاد نمايد؛ آنان به حربه ذكر و ياد حضرت حقّ جلّ و عزّ متذكّر مىشوند؛ و با ياد خدا و ذكر حقّ شيطان را دفع مىكنند.]
انوارالملكوت، ج1، ص: 44
در اين صورت با همين بصيرت الهى متذكّر مىگردند و نمىگذارند خاطرات شيطانى در آنها راه يابد؛ و معلوم است كه چنين فردى از گناهان بيرون مىرود و سيّئات او محو مىگردد: وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيِّئاتِهِ وَ يُعْظِمْ لَهُ أَجْرا [1] و اين فائده چهارم است كه بر تقوى مترتّب مىشود.
خامساً آنكه: خداوند بركات آسمان و زمين را بر او مىريزد و كليد آنها تقوى است؛ در اين حال هيچ وقت به فقر و قحط و غلا و مرض و گرفتاريهاى روحى و خفقان قلبى و ناراحتىهاى اعصاب مواجه نمىگردد: وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما كانُوا يَكْسِبُون [2] و ملاحظه مىشود كه چگونه خداوند نفس شريف متّقى را مؤثر در بركات ارضيه و سماويّه دانسته، و بنحو عليّت و معلوليّت طهارت باطن او را سبب فراوانى نعمت و رفع نقمت قرار مىدهد.
سادساً آنكه: هيچگاه كار متّقى گره نمىخورد و راه او به بن بست نمىرسد، و مشكلات بر او آسان مىشود و از غير گمان و انديشه روزىهاى غير مترقّبه به او
__________________________________________________
[1] سوره الطلاق (65) آيه 5: [و كسى كه تقواى خدا را پيشه سازد، خداوند بدىهاى او را مىپوشاند و پاداش او را بزرگ قرار مىدهد.]
[2] سوره الأعراف (7) آيه 96: [و اگر چنانچه اهل شهرها و قريهها ايمان مىآوردند و تقوى پيشه مىساختند؛ ما هر آينه بركتهاى خود را از آسمان و زمين به روى آنها مىگشوديم. وليكن ايشان تكذيب نمودند و ما ايشان را أخذ نموده و به سبب اعمالى كه كسب نمودند به عذاب خويش مبتلا ساختيم.]
انوارالملكوت، ج1، ص: 45
مىرسد وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً* وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَىْءٍ قَدْرا: [1] شخص با تقوى كه خود را بخداى خود مىدهد خدا براى او كافى خواهد بود و تمام مشكلات و حلّ ناشدنيها را براى او آسان مىكند: وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ يُسْرا [2] و نمىگذارد حتى كيد و مكر دشمنان به او ضررى برساند وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا لا يَضُرُّكُمْ كَيْدُهُمْ شَيْئ [3]
و سابعاً: در بهشت كه منزل حقيقى و درجه واقعى انسان است منزل مىگزيند؛ بهشت جاى سركشان و تجاوزكاران نيست، بهشت جاى متجاوزان و متجاسران نيست؛ آنكه به حقوق غير تعدّى كند از جمله بهايم است نه از زمره انسان: تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَة نَجْعَلُها لِلَّذينَ لا يُريدُونَ عُلُوًّا فِى الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَة لِلْمُتَّقين [4] و
__________________________________________________
[1] سوره الطلاق (65) ذيل آيه [2] و آيه 3: [و هر كس كه تقواى خدا پيش گيرد (و خود را از گناه و ناپسند در حفظ و مصونيّت او درآورد) خداوند براى او راه بيرون شدن (از مشكلات و مصائب و حوادث و فتن و بلايا و معاصى و شرّ شيطان رجيم) را مىگشايد؛ (به طورى كه به هيچ بن بستى برخورد نمىكند، و در مقصد و مرادى كه جلو مىرود، راه براى او استوار و راه گريز و فرار از شرور و آفات براى او موجود است) و خداوند روزى وى را از جائى كه هيچ گمان ندارد عطا مىكند. و كسى كه توكّل برخدا كند؛ پس خود خدا براى او كافى است؛ و حقّاً كه خداوند أمر و تقديرش را مىرساند (و براى هر چيزى كه أمر او تعلّق گرفته است؛ براى تحقّق آن نفوذ و قدرتش همراه است) و حقّاً خداوند براى هر چيزى اندازهاى مقرّر داشته است.]
[2] سوره الطلاق (65) ذيل از آيه 4: [و هر كس كه تقواى الهى را پيشه خود سازد خداوند امور وى را سهل و آسان مىگيرد.]
[3] سوره آل عمران (3) قسمتى از آيه 120: [و اگر صبر نموده و تقواى الهى را پيشه خود سازيد كيد و مكر آنها به شما ضررى نمىزند.]
[4] سوره قصص (28) آيه 83: [ما اين خانه و سراى آخرت را قرار مىدهيم براى آن كسانى كه در روى زمين راه علوّ و سركشى و فساد و فتنه جوئى را نمىپيمايند، و دار عاقبت براى پرهيزكاران است.]
انوارالملكوت، ج1، ص: 46
همچنين مىفرمايد: تِلْكَ الْجَنَّة الَّتى نُورِثُ مِنْ عِبادِنا مَنْ كانَ تَقِيًّا [1]
بسيار عجيب است كه در قرآن مجيد دويست و پنجاه و يك آيه فقط درباره تقوى و دعوت به آن و صفات متّقين بيان شده است؛ غير از آيات بسيارى كه درباره افراد و مصاديق تقوى از نماز و روزه و ساير اعمال حسنه بيان گرديده است. بنابراين ملاحظه مىگردد كه فائده روزه كه همين حصول ملكه تقوى است بسيار عالى و ارزنده است، و نه تنها در ماه مبارك رمضان بلكه در ساير ايّام اگر انسان براى وصول به اين هدف روزهدار باشد بسيار بجا و به موقع خواهد بود؛ بدون جهت نيست كه خداوند ملائكه رحمت خود را براى حفظ و بشارت روزهدار مىفرستد كه او را مسح كنند و وعده مغفرت دهند.
فرستادن خداوند ملائكه خود را براى حفظ و بشارت روزه دار
در «كافى» وارد است كه:
قالَ أبوعَبدِاللهِ [الصادق] عليه السّلام: مَن صامَ لِلَّهِ عَزَّوجَلَّ يَومًا فى شِدَّة الحَرِّ فَأصابَهُ ظَمَاٌ وَكَّلَ اللهُ بِهِ ألفَ مَلَكٍ يَمسَحونَ وَجهَهُ و يُبَشِّرونَهُ حَتَّى إذا أفطَرَ؛ قالَ اللهُ عَزَّوجَلَّ: [لَهُ] ما أطيَبَ ريحَكَ و رَوحَكَ [2] [يا] مَلائِكَتى! اشهَدوا أنِّى قَد غَفَرتُ لَهُ. [3]
__________________________________________________
[1] سوره مريم (19) آيه 63: [اينست آن بهشتى كه ما به هر يك از بندگان خود كه متّقى و پرهيزكار باشد، به ارث مىدهيم.]
[2] الرَوْح: نسيم الريح، و الرُوح: ما به حياة النفس، و كلاهما محتملان فى الرواية.
[3] الكافى، ج 4، ص 64: [امام صادق عليه السّلام فرمودند: كسى كه در فصل گرما روزه بدارد و در تعب و مشقّت آن واقع گردد خداى متعال هزار ملك بر او مىفرستد كه آنها صورت او را مسح مىكنند و او را به رضوان الهى بشارت مىدهند تا وقتى كه افطار نمايد. خداى عزّوجلّ مىفرمايد: چقدر بوى بدن تو معطّر و جان و نفس تو پاكيزه و طيب است. اى ملائكه من شاهد باشيد كه من از همه گناهان او در گذشتم. مترجم]
انوارالملكوت، ج1، ص: 47
و حضرت رسول صلّى الله عليه و آله و سلّم فرمودند:
لِلصّائِمِ فَرحَتانِ: فَرحَة عِندَ إفطارِهِ، و فَرحَة عِندَ لِقاءِ رَبِّهِ. [1]
كمافى «المحجّة البيضاء» عن ابن ماجه، دركتاب «من لايحضره الفقيه» روايت نموده است كه:
وَ قالَ صلّى الله عليه و آله و سلّم: قالَ اللهُ [تَبارَكَ و] تَعالَى: الصَّومُ لى و أنا أجزى بِهِ؛ و لِلصّائِمِ فَرحَتانِ: حينَ يُفطِرُ و حينَ يَلقَى رَبَّهُ عَزَّوجَلَّ؛ و الَّذى نَفسُ مُحَمَّدٍ بِيَدِهِ لَخَلوفُ [2] فَمِ الصّائِمِ عِندَ اللهِ أطيَبُ مِن ريحِ المِسكِ. [3]
تفسير روايت: الصُّومُ لِى و أنا اجْزِى بِه
علما را در معنى «اجزى به» خلافست؛ بعضى به صيغه معلوم خواندهاند (يعنى من خودم بنفسه جزاى روزهدار را مىدهم) و بعضى به صيغه مجهول (يعنى من خودم جزاى روزهدار هستم) و در هر صورت معنى بسيار عاليست. امّا اگر «أجزى به» خوانديم، پس براى شرافت روزه همين بس كه در ميان عبادات و نسك، خدا خود را بنفسه پاداش دهنده اين فريضه دانسته است؛ و اگر «اجزى به» خوانديم يعنى هيچ نعمتى و هيچ درجه از درجات جنّت سزاى روزهدار نيست
__________________________________________________
[1] همان مصدر، ص 65: [رسول خدا صلّى الله عليه و آله و سلّم فرمودند: براى روزهدار دو خوشحالى و انبساط است. اوّل سرور در وقت افطار دوّم هنگام ملاقات پروردگارش. مترجم]
[2] خَلوف (بفتح خاء) تغيّر رائحه دهان را گويند.
[3] من لا يحضره الفقيه، ج 2، ص 75؛ الكافى، ج 4، ص 63، عن أبىعبدالله عليه السّلام قال: ان الله تبارك و تعالى يقول: الصَّومُ لى و أنا أجزى بِه [عَلَيهِ].
[رسول خدا صلّى الله عليه و آله و سلّم فرمود: خداى تبارك و تعالى مىفرمايد: روزه مختصّ به من است و خود پاداش آن را خواهم داد. و براى روزهدار دو سرور و خوشحالى است. اول وقت افطار، و دوّم وقت ملاقات با پروردگار. قسم به كسى كه جان محمّد در دست قدرت اوست تغيير بوى دهان روزهدار نزد خداوند از بوى مشك برتر است. مترجم]
انوارالملكوت، ج1، ص: 48
مگر ذات مقدّس او جلّ و علا كه بنفس شريف خود جزاى اوست. و از اينجا استفاده مىشود كه راه وصول به لقاى خداوند و فناى در ذات او كه از لوازم جزاى روزه باشد بدون روزه ميسور نيست.
علماء معرفةالنفس جوع و صيام را يكى از اركان سلوك راه خدا شمردهاند، و در روايات اهل بيت عليهم السّلام و حديث معراجيه كه مرحوم مجلسى از «ارشاد» ديلمى و أسناد ديگر نقل مىكند مطالب عجيبى در فوائد جوع و روزه مذكور است.
در روايت مذكور از «من لا يحضره الفقيه» كه نظير آنرا غزالى در «إحياء العلوم» از طريق عامّه نقل مىكند بيانى در ذيل آن دارد كه مفادش اينست: صوم را خداوند به خود نسبت داده [1] و مشرّف به ذات خود دانسته- و اگر چه تمام عبادات راجع به اوست همچنان كه بيت الله الحرام را به خود نسبت داده، و گرچه تمام زمينها ملك اوست- به دو جهت:
اوّل آنكه: روزه كفّ نفس و ترك است و اين سرّى است بين بنده و خدا، بخلاف ساير عبادات كه در مرأى و مشهد مردم است، ولى روزه عمل باطنى است بواسطه صبر محض و اين را غير از خدا كسى نداند، بدين جهت به خود نسبت داده است.
دوّم آنكه: روزه دشمن خدا را كه نفس امّاره است مقهور مىكند، چون وسيله شيطان شهوات است؛ و خوردن و آشاميدن و ساير مفطرات كه مقوّى شهواتند بواسطه روزه از بين مىروند. بنابراين روزه شهوات را خورد و نابود مىكند و بالملازمه نفس امّاره و شيطان خورد و نابود مىگردد. قال صلّى الله عليه و آله و سلّم: إنَّ الشَّيطانَ لَيَجرى مِنِ ابنِ آدَمَ مَجرَى الدَّمِ فَضَيِّقوا مَجاريهِ بِالجوعِ. [2]
__________________________________________________
[2] مستدرك الوسائل، ج 16، ص 221؛ اخرج صدره البخارى و احمد فى المسند: [رسول خدا صلّى الله عليه و آله و سلّم فرمودند: بدرستى كه شيطان در انسان نفوذ مىكند مانند خون كه در رگهاى آدمى در جريان است پس گذرگاههاى او را با گرسنگى تنگ و مسدود نمائيد. مترجم]
[1]- در معنى الصَّومُ لى و أنا أجزى به [عَلَيهِ].
انوارالملكوت، ج1، ص: 49
بنابراين چون روزه بخصوص شيطان را قلع و قمع مىكند و مسالك او را مىبندد و مجارى او را تنگ مىكند، و خلاصه دشمن خدا را ذليل و بالملازمة خدا را نصرت نموده و يارى مىنمايد به خدا نسبت داده شده است، چون در قلع و قمع عدوّ خدا نصرت خداست؛ اين معنى فقره اوّل كه «الصوم لى» و امّا معنى فقره ثانى كه «و أنا اجزى به» بوده باشد: به علت آنكه نصرت خداوند بنده خود را موقوف است بر نصرت بنده خداى را، قال الله تعالى: إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ وَ يُثَبِّتْ أَقْدامَكُم [1] پس ابتدا مجاهده از بنده است و سپس جزا به هدايت از طرف او عزّ اسمه، قال الله تعالى: وَ الَّذينَ جاهَدُوا فينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنين [2] بنابراين خداوند پاداش روزه را خواهد [3] داد چون عبد بواسطه روزه نصرت او نموده و مجاهده در راه خدا با نفس امّاره نموده است؛ و از طرف ديگر قال [4] الله تعالى: إِنَّ اللَّهَ لا يُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِم [5] و معلوم است كه تغيير به كشتن شهوات است چون نفسْ مرتع و چراگاه شياطين است، چون
__________________________________________________
[1] سوره محمّد (47) آيه 7: [اگر خدا را يارى كنيد خداوند نيز شما را يارى نموده و قدمهاى شما را ثابت و استوار مىگرداند.]
[2] سوره العنكبوت (29) آيه 69: [وآن كسانى كه درباره ما جهاد مىكنند، ما به راههاى خودمان ايشان را راهنمائى مىكنيم؛ و البتّه خداوند با نيكوكاران است.]
[3] ظاهراً تا اينجا غزالى «اجزى به» را به صيغه معلوم معنى مىكند.
[4] ظاهراً از اينجا به بعد «اجزى به» را به صيغه مجهول معنى مىكند.
5- سوره الرّعد (13) آيه 11: [خداوند نعمت را بر مردمى تغيير نمىدهد، تا زمانى كه آنان حالات خودشان را تغيير دهند.]
انوارالملكوت، ج1، ص: 50
اين چراگاه بواسطه اتيان شهوات سبز و خرّم باشد دائماً شياطين در زمين نفس رفت و آمد مىكنند، و تا هنگامى كه رفت و آمد دارند براى بنده جلال و عظمت خدا منكشف نخواهد شد و از لقاى خدا محجوب خواهد بود.
قال رسول الله صلّى الله عليه و آله و سلّم:
لَو لا أنَّ الشَّياطينَ [1] يَحومونَ عَلَى قُلوبِ بَنى آدَمَ لَنَظَروا إلَى مَلَكوتِ السَّماءِ. [1]
و بنابراين بدين جهت روزه سپر از آتش و باب عبادات واقع شده است؛ انتهى.
قال رسول الله صلّى الله عليه و آله و سلّم على ما روى عنه فى «الفقيه»:
الصَّومُ جُنَّة مِنَ النّارِ؛ [2] و قال ايضًا: لِكُلِّ شَىءٍ بَابٌ و بابُ العِبادَة الصَّومُ [الصِيامُ]. [2]
حضرت صادق عليه السّلام مىفرمايد، بنابر روايت «كافى»:
إذا نَزَلَت بِالرَّجُلِ النّازِلَة أو الشِّدَّة فَليَصُم، فَإنَّ اللهَ تَعالَى يَقولُ: و استَعينوا بِالصَّبرِ [يَعنى الصِّيامَ] و الصَّلوة. [3]
__________________________________________________
[1] بحار الأنوار، ج 67، ص 161؛ أخرجه احمد عن أبى هريرة باختلاف [رسول خدا صلّى الله عليه و آله و سلّم فرمود: اگر شياطين گرداگرد وجود بنى آدم در گردش و استيلاء نبودند آنان به ملكوت آسمان و عالم غيب نظر مىانداختند. مترجم]
[2] كنز العمال، ج 8، ص 448؛ قال العراقى: أخرجه ابن المبارك فى الزهد: [رسول خدا صلّى الله عليه و آله و سلّم فرمودند: روزه سپر از آتش است. و نيز فرمود: براى هر چيز درگاهى است و درگاه عبادت روزه است. مترجم]
[3]- الكافى، ج 4، ص 63، با اندكى اختلاف؛ بحار الأنوار، ج 93، ص 254: [امام صادق عليه السّلام فرمود: هنگامى كه حادثهاى يا مضيقهاى براى انسان پيش آيد بايد روزه بگيرد زيرا خداى متعال مىفرمايد: از روزه و نماز در امور مهمّه و شديده كمك و استعانت بجوئيد. مترجم]
[1]- حافظ مىفرمايد:
منظر دل نيست جاى صحبت أغيار ديو چو بيرون رود فرشته در آيد
[2] من لا يحضره الفقيه، ج 2، ص 74.
انوارالملكوت، ج1، ص: 51
كه مراد به صبر همان روزه، و براى رفع حوائج و مهمّات روزه داشتن و نماز خواندن و از درگاه بىنياز حاجت طلبيدن ضرورى است؛ و لذا مستحبّ است براى قضاء حوائج مهم انسان روزه بگيرد و نماز حاجت بجاى بياورد.
كيفيّت نماز حاجت منقول از امام صادق عليه السّلام و روضه شب عاشورا
جماعتى بسيار از علما مانند شيخ طوسى و شيخ مفيد و سيد ابن طاووس و ديگران نقل كردهاند از حضرت صادق عليه السّلام نماز حاجت را، و كيفيّت آن موافق روايت سيّد چنان است كه: [1] هرگاه حاجت مهمّى داشتى سه روز چهارشنبه و پنجشنبه و جمعه را روزه بگير و در روز جمعه غسل كن و لباس نو و نظيف در بر كن و بر بلندترين بامهاى خانهات بالا برو و دو ركعت نماز بجاى آور، پس دستهاى خود را به آسمان بلند و دعائى (در مفاتيح مذكور است) بخوان و سپس روى بر خاك گذار و بگو:
اللهُمَّ إنَّ يونُسَ بنَ مَتَّى عَبدَكَ دَعاكَ فى بَطنِ الحوتِ و هو عَبدُكَ فاستَجَبتَ لَهُ، و أنا عَبدُكَ أدعوكَ فاستَجِب لِى. [1]
حضرت فرمودند: بسا حاجتى براى من پيدا مىشود و من مىخوانم اين نماز را به اين كيفيّت و با اين دعا، چون مراجعت مىكنم حاجتم برآورده شده است.
عصر روز تاسوعا كه لشكر كفر هجوم آورده خيام حسينى را در پرّه گرفت و نصايح اصحاب اثرى نكرد، قال الحسين لاخيه العبّاس عليه السّلام:
إن استَطَعْتَ أن تَصْرِفَهُم عَنَّا فِى هَذِه اللّيْلَة [هَذَا اليَومِ] فَافْعَلْ لَعَلَّنَا نُصَلِّى لِرَبِّنَا فى هَذِه اللَّيْلَة، فَإنَّهُ يَعْلَمُ أنِّى احِبُّ الصَّلاة و تِلاوَة كِتابِهِ. [2]
__________________________________________________
[1] مفاتيح الجنان، در حاشيه ص 242
[2] لُهُوف، ص 114: [امام حسين عليه السّلام به ابوالفضل العبّاس فرمودند: اگر مىتوانى آنها را از هجوم به ما در اين شب بازدارى انجام بده، باشد كه در اين شب با خداى خود به نماز بپردازيم. به تحقيق كه خدا مىداند كه تا چه اندازه من اقامه نماز و تلاوت كتابش را دوست مىدارم. مترجم]
[1] [خدايا بدرستى كه يونس بن متى بنده تو ترا در شكم ماهى فرا خواند درحاليكه او بنده تو بود و تو اجابت نمودى و من نيز بنده تو هستم پس دعاى مرا اجابت نما. مترجم]
انوارالملكوت، ج1، ص: 52
و چون آن حضرت امان گرفت و سيّد الشّهداء خطبه براى اصحاب خواند و گفت و شنودها روى داد هر يك از اصحاب به خيمه خود رفت.
قال الرّاوى: و باتَ الحُسَينُ و أصحابُهُ تِلكَ اللَّيلَة و لَهُم دَوِىٌّ كَدَوِىِّ النَّحلِ ما بَينَ راكِعٍ و ساجِدٍ و قائِمٍ و قاعِدٍ. [1]
حضرت على بن الحسين زين العابدين عليهما السّلام مىفرمايد: در آن شب من مريض بودم و عمّه من زينب نزد من بود و خدمت من مىنمود، كه ناگهان پدرم برخاست و در خيمه خود رفت و جَوْن غلام أبىذر غفارى را با خود برد كه سيف و سلاح خود را اصلاح كند، [2] و در بين اصلاح اسلحه پدرم با خود ترنّم مىنمود:
يا دَهرُ افٍّ لَكَ مِن خَليلٍ كَم لَكَ بِالإشراقِ و الأصيلِ
مِن صاحِبٍ و طالِبٍ قَتيلٍ و الدَّهرُ لا يَقنَعُ بِالبَديلِ
و إنَّما الأمرُ إلَى الجَليلِ و كُلُّ حَىٍّ سالِكٌ سَبيلِى [3]
__________________________________________________
[1] على ما فى اللهوف، ص 120: [راوى نقل مىكند كه شب عاشورا، حسين و اصحابش تا صبح به عبادت و راز و نياز مشغول بودند و زمزمه مناجات آنها همانند زمزمههاى زنبوران عسل در فضا طنين انداز بود بعضى به ركوع و برخى به سجود و گروهى به قيام و جلوس اشتغال داشتند. مترجم]
[2] جَوْن در فن اسلحه سازى مهارتى تامّ داشت و أبىذر غفارى او را آزاد كرده بود.
[3] بحار الأنوار، ج 45، ص 2: [اى روزگار اف بر تو باد كه بد همنشين و دوستى براى ما بودى چه فراز و نشيبها و چه طلوعها و غروبهائى براى انسانها پديد آوردى.
چه بسيار بودند از دوستان و پويندگان سير حق كه بدست تو به قتل رسيدند درحاليكه روزگار به عوض آنها بديل و فرد ديگرى را نپذيرفت.
به تحقيق كه اراده و مشيّت مطلقه در عالم وجود بدست پروردگار توانا و قادر است، و هر فردى در اين دنيا به همان راهى خواهد رفت و همان مسيرى را طى خواهد نمود كه من هم اكنون طى مىنمايم. مترجم]
انوارالملكوت، ج1، ص: 53
و حضرت چند بار تكرار مىنمود؛ من فهميدم كه داستان از چه قرار است. گريه گلوى مرا فراگرفت لكن سكوت اختيار كردم، امّا عمّهام زينب بواسطه رقّت زنان نتوانست سكوت كند و خوددارى نمايد وَثَبَت تَجُرُّ ثَوبَها و إنَّها لَحاسِرَة [1] حَتَّى انتَهَت إلَيهِ فقالَت: وا ثُكلاه! [واثكلتاه] لَيتَ المَوتَ أعدَمَنِىَ الحَياة، [2] امروز مادرم فاطمه و پدرم على و برادرم حسن مردهاند، اى يادگار گذشته و اى پناه آينده! حضرت درحالتى كه اشك در چشمانش حلقه زده بود فرمود:
يا اختَه! لا يَذهَبَنَّ بِحِلمَكِ [حِلمَكِ] الشَّيطانُ؛ [و تَرَقرَقَت عَيناهُ بِالدُّموعِ و قالَ] لَو تُرِكَ القَطا [لَيلًا] لَنامَ. [3]
فرياد كرد زينب يا ويلتاه! از جان خود نااميد شدى و خود را تسليم مرگ نمودى، اينكه بيشتر دل مرا جريحهدار نمود. و ناگهان لطمه به صورت زد و بيهوش بيفتاد؛ حضرت برخاست و آب بر صورتش پاشيد؛
وَ قالَ لَها: يا اختاه! اتَّقى اللهَ و تَعَزَّى بِعَزاءِ اللهِ، و اعلَمى أنَّ أهلَ الأرضِ يَموتونَ و أهلَ السَّماءِ لا يَبقَونَ و أنَّ كُلَّ شَىءٍ هالِكٌ إلّا وَجهَ اللهِ [تَعالَى] الَّذى خَلَقَ
__________________________________________________
[1] حَسِرَت الجارية خمارها عن وجهها فهى حاسرة: كشفت.
[2] همان مصدر: [حضرت زينب با عجله حركت نمود درحاليكه چادرش به روى زمين كشيده مىشد و بدون مقنعه به سمت برادرش سيد الشهداء شتابان شد و گفت: اى واى بر من اى كاش مرگ مرا دريافته بود. مترجم]
[3] همان مصدر: [امام عليه السّلام فرمود: اى خواهر من! مبادا شيطان صبر و حلم تو را بربايد و درحاليكه اشك از چشمانش فرومىريخت فرمود: اگر به آن پرنده بىآشيان مجال مىدادند آرام و آسوده در لانه خود قرار مىگرفت. مترجم]
انوارالملكوت، ج1، ص: 54
الخَلقَ بِقُدرَتِهِ و يَبعَثُ الخَلقَ و يُعِيدُهُمْ [يَعودونَ] و هو فَردٌ وَحدَهُ؛ الحديث. [1]
__________________________________________________
[1] ارشاد مفيد، طبع سنگى، ص 252؛ طبع حروفى، ج 2، ص 93: [امام عليه السّلام به حضرت زينب فرمود: اى خواهر من تقوى داشته باش و اين مصيبت را از جانب خدا بدان و آگاه باش كه اهل زمين مىميرند و اهل آسمان باقى نمىمانند و هر چيز هلاك خواهد شد مگر وجه خدا كه حقائق عالم وجود كه بظاهر اسماء و صفات اويند به او متصلند و اوست كه هر چيزى را به قدرت خود خلق كرده و روزى آنان را برمىانگيزاند و باز خواهد گردانيد درحاليكه او متفرّد و واحد است در استقلال و وجود بىنياز. مترجم]
انوارالملكوت، ج1، ص: 57
مجلس سوم: خداوند با برداشتن وجوب روزه از مريض و مسافر او را در سعه و راحتى قرار داده است.
بسم الله الرّحمن الرّحيم
و الصّلاة على محمّد و آله الطّاهرين
و لعنة الله على أعدائهم أجمعين من الآن إلى قيام يوم الدّين
يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ
أَيَّاماً مَعْدُوداتٍ فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَريضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّة مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَ عَلَى الَّذينَ يُطيقُونَهُ فِدْيَة طَعامُ مِسْكينٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ وَ أَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُون [1]
__________________________________________________
[1] سوره البقرة (2) آيه 3] 18] و 184: [اى اهل ايمان، بر شما هم روزه واجب گرديد چنان كه امم گذشته را فرض شده بود، و اين دستور براى آن است كه پاك و پرهيزكار شويد. روزهاى كه بر شما مؤمنين واجب شده است در روزهاى قليلى است كه به شمارش درمىآيد؛ پس هر كدام از شما كه مريض يا در حال سفر بود بايد به تعداد روزههائى كه در ماه رمضان خورده است، قضا كند و بر كسانى كه توانائى روزه گرفتن را ندارند فديه واجب گرديده كه عبارت از طعام دادن به مساكين است و هر كس بر نيكى بيفزايد اين بسى بهتر است براى او؛ و البته بىتعلّل روزه داشتن شما را بهتر خواهد بود اگر فوائد بىشمار اين عمل را بدانيد.]
انوارالملكوت، ج1، ص: 58
روزهاى كه بر شما مؤمنين واجب شده است در روزهاى قليلى است كه به شمارش درمىآيد؛ چون معدود ة به معنى كم استعمال مىشود، مانند قوله تعالى: وَ شَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَراهِمَ مَعْدُودَة وَ كانُوا فيهِ مِنَ الزَّاهِدين [1] يا آنكه روزهاى روزه محصور و مضبوط است و به عدد معلومى معيّن گرديده است. پس هر كس از شما مريض باشد، بطورى كه روزه براى او ضرر داشته باشد، يا آنكه روزه براى او متعسّر باشد (به دليل آنكه بعد از اين فرمايد وَ لا يُريدُ بِكُمُ الْعُسْر [2] بر او واجبست كه روزه خود را بخورد و به تعداد ايّامى كه افطار نموده است از روزهاى ديگر قضا بجاى آورد.
اين آيه دلالت دارد بر وجوب افطار نسبت به مريض و مسافر؛ و در روايات بسيارى از ائمّه عليهم السّلام روايت شده است كه:
الصّائِمُ فى السَّفَرِ فى شَهرِ رَمَضانَ كَالمُفطِرِ [فِيهِ] فى الحَضَرِ. [3]
و نظير اين را عبدالرحمن بن عَوْف از حضرت رسول الله صلّى الله عليه و آله و سلّم روايت كرده كه:
قال رسول الله صلّى الله عليه وآله وسلّم: الصَّائِمُ فِى السَّفَرِ كَالمُفْطِرِ فِى الحَضَرِ
الصّائِمُ فى السَّفَرِ كَالمُفطِرِ فى الحَضَرِ. [4]
و عيّاشى مرفوعاً از محمّد بن مسلم عن حضرت صادق عليه السّلام
__________________________________________________
[1] سوره يوسف (12) آيه 20: [يعنى برادران يوسف، يوسف را به بهايى اندك و درهمى ناچيز فروختند و در او زهد و بىرغبتى نمودند.]
[2] سوره البقرة (2) قسمتى از آيه 185: [و هيچگاه براى شما سختى و عسرت و در مضيقه افتادن را نخواسته است.]
[3] تفسير مجمع البيان، ج 2، ص 10؛ تفسير الصافى، ج 1، ص 219: [كسى كه در سفر روزه بگيرد مانند كسى است كه در وطن در ماه رمضان افطار نمايد. مترجم]
[4] تفسير مجمع البيان، ج 2، ص 10.
انوارالملكوت، ج1، ص: 59
روايت كرده است كه إنّه قال:
لَم يَكُنْ رَسولُ اللهِ صَلّى اللهُ عَلَيهِ و آلِه و سَلَّم يَصُومُ فى السَّفَرِ تَطَوُّعًا و لا فَرِيضَة يُكَذِّبونَ عَلَى رَسولِ اللهِ صَلّى اللهُ عَلَيهِ و آلِهِ و سَلّم نَزَلَتْ هَذِهِ الآيَة و رَسولُ اللهِ صَلّى اللهُ عَلَيهِ و آلِهِ و سَلّم بِكُرَاعِ الغَميمِ عِندَ صلاة الفَجرِ فَدَعَا رَسُولُ اللهِ صَلّى اللهُ عَلَيهِ و آلِه و سَلَّم بِإناءٍ فيه فَشَرِبَ و أمَرَ النّاسَ أنْ يُفطِرُوا؛ فَقالَ قَومٌ: قَد تَوَجَّهَ النّهَارُ و لَو صُمنَا يَومَنا هَذا، فَسَمّاهُمْ رَسُولُ اللهِ صَلّى اللهُ عَلَيهِ و آلِه و سَلَّم العُصاة فَلَم يَزالُوا يُسَمَّونَ بِذلِكَ الإسْمِ حَتَّى قُبِضَ رَسُولُ اللهِ صَلّى اللهُ عَلَيهِ و آلِه و سَلَّم. [1]
بنابراين عامّه كه مريض و مسافر را مخيّر مىدانند بين افطار و كفّاره و بين صوم، و در آيه تقدير مىكنند كه فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَريضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّة مِنْ أَيَّامٍ أُخَر بلا وجه است. و بر عهده آن كسانى كه روزه براى آنان مشقّت دارد و رنج بسيار بطورى كه در تعب مىافتند و براى اتمام روزه بايد تمام قدرت و طاقت خود را مصرف كنند روزه واجب نيست؛ آنان مىتوانند روزه خود را افطار كنند و به عوض آن يك مسكين را طعام دهند.
در اين فقره از آيه مباركه وَ عَلَى الَّذينَ يُطيقُونَه كلام بسيار است، و
__________________________________________________
[1] همان مصدر؛ تفسير العياشى، ج 1، ص 81، با اندكى اختلاف: [امام صادق عليه السّلام فرمودند: رسول خدا صلّى الله عليه و آله و سلّم در سفر روزه نمىگرفت نه روزه مستحبّى و نه واجب و اهل تسنن دروغ مىبندند بر رسول خدا كه آن حضرت در سفر روزه مىگرفت. اين آيه در كراع الغميم هنگام نماز صبح بر رسول خدا نازل شد حضرت آب طلب فرمودند و روزه خود را شكستند و دستور دادند ساير افراد نيز روزه خود را بشكنند. بعضى از آنها گفتند الآن روز شده است چه خوب بود امروز را روزه مىداشتيم. رسول خدا آنان را گناهكار ناميد. و اين لقب تا پايان عمر رسول خدا بر ايشان پابرجا مانده بود. مترجم]
انوارالملكوت، ج1، ص: 60
هر دسته آنرا به قسمى معنى و تأويل كردهاند؛ لكن معناى حق همانست كه ذكر شد. چون طاقت به معنى قدرت و قوّت است، و طاقَ يَطوق طَوقًا و طاقَة و أطاق إطاقة به معنى إعمال قوّت و تمام قدرت است. و بنابراين اين آيه مىرساند كه روزه واجبست بر افرادى كه براى آنان روزه ايجاد حَرَج و تعب نمىكند، امّا آن كسانى كه براى اتمام روزه بايد تمام قوا و طاقت خود را مصرف كنند بطوريكه براى آنان طاقت بيشترى نيست (مانند شيخ و شيخه و ذوالعطاش و حامل مُقرب و مُرضعه قليلة اللبن، و بطور كلّى هر كس كه بواسطه روزه از حال مىرود و طاقتش تمام مىشود و در پايان روز به عسر و حَرَج مىافتد و ديگر قوّتى براى او نمىماند) بر آنان روزه واجب نيست.
علاوه مىدانيم كه تكليف متوقف بر إعمال تمام قدرت نيست، بلكه متوقف بر وُسع است، و كريمه لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها [1] و كريمة وَ ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِى الدِّينِ مِنْ حَرَج، [2] و همين فقره كه ذكر مىشود بعداً يُريدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لا يُريدُ بِكُمُ الْعُسْر [3] مشخِّص و معيِّن آيه مورد كلام است. بنابراين اين چنين افراد مىتوانند روزه خود را بخورند و يك مسكين را اطعام كنند (كه يك مدّ از طعام باشد) و اگر طعام را طعام بهترى انتخاب كنند يا آنكه
__________________________________________________
[1] سوره البقرة (2) آيه 286: [خداوند به صاحب نفسى تكليف ننموده است مگر به مقدار قدرت و توان او.]
[2] سوره الحج (22) آيه 78: [و در أحكام و سنّتهاى دينى براى شما تكليف سخت و دشوار قرار نداد.]
[3] سوره البقرة (2) قسمتى از آيه 185: [خداوند پيوسته براى شما آسانى و سهولت در اوامر و تكاليف خود را خواسته است و هيچگاه براى شما سختى و عسرت و در مضيقه افتادن را نخواسته است.]
انوارالملكوت، ج1، ص: 61
به بيشتر از يك مسكين طعام بدهند كه هر دو معنى در تحت عنوان فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَهُوَ خَيْرٌ لَه قرار مىگردد براى آنان بهتر خواهد بود. ولى در عين حال بايد دانست كه وجوب افطار راجع به خصوص مريض و مسافر است، و امّا اين قبيل افرادى كه روزه براى آنان ضررى ندارد لكن متعسّر است روزه بر آنان واجب نيست بلكه طبق آيه مباركه مخيّرند بين افطار و كفّاره و بين روزه، و اگر هم شقّ دوّم يعنى روزه را اختيار كنند وَ أَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُون براى آنان بهتر است.
شَهْرُ رَمَضانَ الَّذى أُنْزِلَ فيهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَيِّناتٍ مِنَ الْهُدى وَ الْفُرْقانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَ مَنْ كانَ مَريضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّة مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُريدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لا يُريدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَ لِتُكْمِلُوا الْعِدَّة وَ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلى ما هَداكُمْ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُون [1]
اين ايّام معلومه يا ايام قليله معدوده ايّام ماه رمضانست كه ماه مباركى است؛ چون قرآن مجيد در اين ماه در ليلة القدر يك دفعه بر آسمان دنيا و بر قلب
__________________________________________________
[1] سوره البقرة (2) آيه 185: [ (ماه رمضان، آن ماهى است كه در آن قرآن فرود آمده است، درحاليكه اين قرآن براى مردم هدايت است، و در اين هدايت دلائل و براهين ساطعه و شواهد روشن و واضح است؛ و آن كتابى است كه فارق بين حقّ و باطل است. (و جدا كننده ميان راه سعادت از شقاوت، و نور از ظلمت پس هر كسى دريابد ماه رمضان را بايد روزه بدارد و هر كدام از شما كه مريض يا در حال سفر بود بايد به تعداد روزههائى كه در ماه رمضان خورده است، قضا كند خداوند پيوسته براى شما آسانى و سهولت در اوامر و تكاليف خود را خواسته است و هيچگاه براى شما سختى و عسرت و در مضيقه افتادن را نخواسته است تا اينكه عدد روزه را تكميل كرده و خدا را به عظمت ياد كنيد كه شما را هدايت فرمود، باشد كه (از اين نعمت بزرگ) سپاسگزار شويد.]
انوارالملكوت، ج1، ص: 62
مبارك پيغمبر صلّى الله عليه و آله و سلّم بطور اجمال و إحكام نه بطور تفصيل نازل شده است، و البته تفصيل آن تدريجاً در مدت بيست و سه سال نازل شده است. و روى شرف و عظمت اين ماه خدا بر امّت پيغمبر تفضّل فرموده، و آنها را بواسطه ايجاب صوم به مقام طهارت و تجرّد دعوت فرموده است. اين كتاب هدايت كننده مردمان به اعمال خير و صفات فاضله و ملكات حميده و عقائد حقّه و دور كننده آنهاست از تمام اقسام ضلالت كه در مرتبه ضدّ اين انواع هدايت قرار دارد. و علاوه در اين كتاب ادلّه و براهينى است بر سلوك طريق حق از ذكر حالات انبياء سلف و شرائع و اخبار آنها. و اين كتاب فرقان است كه مميّز بين حقّ و باطل است. پس براى تأكيد و تثبيت وجوب افطار نسبت به مسافر و مريض فقره سابقه در آيه قبل را تكرار نموده است كه: اى مردم هر كس از شما در جاى خود حاضر باشد و در اين ماه مسافرت و غيبتى ننمايد بايد روزه بگيرد، و كسى كه مريض باشد و يا در سفر، بايد به تعداد روزههاى افطار شده در روزهاى بعد از رمضان قضا كند.
و فى «الكافى» عَن الصّادقِ عليه السّلام قالَ: قالَ رَسولُ اللهِ صَلّى اللهُ عَلَيهِ و آلِه و سَلَّم إنَّ اللهَ عَزّوجَلَّ تَصَدَّقَ عَلَى مَرْضَى امَّتِى و مُسافِريها بِالتَّقصيرِ و الإفْطارِ أ يَسُرُّ أحَدَكُمْ إذا تَصَدَّقَ بِصَدَقَة أنْ تُرَدَّ عَلَيهِ. [1]
و فى «الخِصالِ» عَن النّبىّ صَلّى الله عَلَيه و آله: إنَّ اللهَ تَبارَكَ و تَعالَى أهْدَى إلَىَّ و إلَى امَّتِى هَدِيَّة لَم يُهدِهَا إلَى أحَدٍ مِنَ الامَمِ كَرامَة مِنَ اللهِ لَنا. قالُوا: و ما ذاكَ يا رَسولَ اللهِ؟ قالَ: الإفطارُ فى السَّفَرِ و التَّقصِيرُ فى الصّلاة، فَمَنْ لَم يَفعَلْ
__________________________________________________
[1] التفسير الصافى، ج 1، ص 222: [در «كافى» امام صادق از رسول خدا نقل مىكنند كه فرمودند: خداى متعال منّت نهاده است بر بيماران و مسافرين امّت من و تكليف روزه را از بيماران و نماز تمام و روزه را از مسافرين برداشته است. آيا يكى از شما روا مىدارد كه به فردى صدقه و بخششى نموده و آن شخص آن بخشش را به شما بازگرداند؟ مترجم]
انوارالملكوت، ج1، ص: 63
ذلِكَ فَقَد رَدَّ عَلَى اللهِ عَزّوجَلَّ هَدِيَّتَهُ. [1]
بيان علّت وجوب افطار براى اصحاب مرض و سفر
پس از آن خداوند علّت اين وجوب افطار را براى اصحاب مرض و سفر بيان مىكند كه: خدا هميشه مىخواهد شما را در سعه و راحتى بگذارد نه در مشقّت و تعسّر اندازد. و از طرفى براى آنكه اين فائده مهم بطور كلّى از دست نرود قضا را واجب گردانيده كه آن ايّام افطار شده را بواسطه قضا تكميل كنيد، و بر اين نعمت بزرگ كه ايجاب روزه در ماه رمضان، و تخفيف آن نسبت به اصحاب حَرَج، و برداشتن روزه از مريض و مسافر، خدا را تكبير بگوئيد و بر اين هدايت عظيم نام او را به بلندى و عظمت ياد كنيد شايد كه شما از سپاسگزاران بوده باشيد.
أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَة الصِّيامِ الرَّفَثُ إِلى نِسائِكُمْ هُنَّ لِباسٌ لَكُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتابَ عَلَيْكُمْ وَ عَفا عَنْكُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَ ابْتَغُوا ما كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ وَ كُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيامَ إِلَى اللَّيْلِ وَ لا تُبَاشِرُوهُنَّ وَ أَنْتُمْ عاكِفُونَ فِى الْمَساجِدِ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَقْرَبُوها كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ آياتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُون [2]
در صدر اسلام قبل از نزول اين آيه مباركه، هنگام شب اگر كسى مىخوابيد ديگر حقّ غذا خوردن نداشت، و بعد از نوم بايد نيّت صوم داشته باشد تا ليله آتيه؛ و از طرف ديگر جماع با زنان در شبها مانند روزها حرام بود و مسلمين حقّ
__________________________________________________
[1] همان مصدر: [در خصال از رسول خدا صلّى الله عليه و آله و سلّم روايت مىكند كه فرمودند: خداى متعال به امت من هديهاى داده است كه به هيچ يك از امّتهاى گذشته نداده و بدين واسطه امت مرا مورد كرامت خود قرار داده است. عرض كردند: آن هديه چه چيز است؟ فرمود: افطار در سفر و نماز را قصر خواندن پس كسى كه از اين دستور سر باز زند هديه الهى را ردّ نموده است. مترجم]
[2] سوره البقرة (2) آيه 187.
انوارالملكوت، ج1، ص: 64
آميزش نداشتند. بنا به روايت [1] على بن ابراهيم عن أبيه مرفوعاً إلى أبىعبدالله عليه السّلام: يكى از اصحاب رسول خدا كه او را مُطعِم بن جُبَير [2] مىگفتند (برادر عبدالله بن جُبير كه پيغمبر او را در دهانه شِعب كوه احد قرار داد با پنجاه تن، و اصحاب او تمرّد كرده و رو به جنگ نهادند و عبدالله با دوازده تن باقيماند و همه كشته شدند) و پير مردى نحيف شده بود و با پيغمبر در غزوه خندق مشغول حفر خندق بود، چون روزه دار بود و به منزل آمد عيالش قدرى غذا دير آورد و او را خواب ربود، قبل از آنكه افطار كند چون بيدار شد به اهلش گفت حرامست بر من ديگر چيزى بخورم در اين شب، چون صبح شد و براى حفر خندق حاضر شد بيهوش افتاد، حضرت رسول او را ديدند و بر حال او رقّت كردند؛ و از طرفى ديگر بعضى از جوانان مخفيانه در شب نكاح كرده و مخفى مىداشتند. و بعضى گفتهاند كه اين جوان كه بعضى او را قِيس بن صِرْمَه گويند نكاح نكرده بود لكن پيش پيغمبر آمد و گفت: تمام روز را در نخلستان كار كردم تا شب فرا رسيد، روى به منزل نهادم و نزد عيالم رفتم تا غذا بياورد قدرى كندى نمود خواب مرا درگرفت، چون مرا بيدار كردند ديگر خوردن بر من حرام بود؛ و آن روز كه روزه را به پايان رسانيدم مشقّت و تعبى هر چه تمامتر مرا از پاى درآورده بود. پس عمر گفت: يا رسول الله! من از شما معذرت مىطلبم از مثل كارى كه اين جوان كرد، من نيز بعد از آنكه نماز عشاء بجاى آوردم پيش عيال خود رفتم و با او درآويختم و آميزش كردم؛ و مردانى نيز به مثل اعتراف او اعتراف كردند، در اين هنگام اين آيه مباركه نازل شد كه:
__________________________________________________
[1]- تفسير مجمع البيان، ج 2، ص 21.
[2]- قال فى الصافى، ج 1، ص 225: و فى الكافى و الفقيه و العياشى عن الصّادق عليه السّلام أنها نزلت فى خَوّات بن جبير الانصارى.
انوارالملكوت، ج1، ص: 65
«اى مردم! در شبى كه فرداى آنرا روزه داريد حلال شد براى شما جماع با زنان؛ ايشان حكم لباس شما را دارند و ساتر عورات شما هستند، و شما نيز حكم لباس آنان را داريد و ساتر عورات آنان هستيد؛ خدا مىداند كه شما در اين آميزش با زنان در شبهاى روزه با نفسهاى خود خيانت ورزيديد، ولى از تقصير شما گذشت و شما را عفو كرد؛ از اين به بعد در شبها با آنها آميزش كنيد و از آنچه خدا براى شما مقدّر كرده از تمتّعات حلال يا اولاد بهرهبردارى نموده، و دنبال كنيد و بخوريد و بياشاميد در شب تا وقتى كه خيط و ريسمان سفيد صبح از خيط و ريسمان شب جدا گردد و سفيده صبح عرض افق را فراگيرد، چون سپيده صبح صادق به عرض افق دميد و اين سپيدى از سياهى شب مشخّص و مبيّن گرديد ديگر روزه بداريد تا هنگام شب.»
در «مجمع البيان» آورده كه روايت شده:
متوجّه نشدن عدىّ بن حاتم معنى خيط أبيض و أسود را در آيه
أنَّ عَدِىَّ بنَ حاتَمَ قالَ لِلنّبىِّ: إنِّى وَضَعتُ خَيطَينِ مِن شَعرٍ أبْيَضَ و أسْوَدَ فَكُنتُ أنظُرُ فِيهِما فَلا يَتَبَيَّنُ لِى. فَضَحِكَ رَسولُ اللهِ حَتّى بَدَتْ [رُؤيَت] نِواجِذُهُ؛ ثُمّ قالَ: يا بنَ حاتَمَ! إنَّما ذلكَ بَياضٌ النَّهارِ و سَوادُ اللّيلِ، فَابتِداءُ الصّومِ مِن هَذا الوَقتِ. [1]
«و با زنان در مساجد كه معتكفيد مباشرت نكنيد؛ اين حدود خداست كه چيزهايى را حلال نموده و براى اوقات خود حدودى قرار داده خود را به اين حدود نزديك مكنيد! خداوند آيات خود را براى مردم بيان مىكند و روشن مىگرداند، شايد ايشان به مرحله تقوى قدمى گذارند و از متّقين گردند.»
__________________________________________________
[1] تفسير مجمع البيان، ج 2، ص 23: [عدىّ بن حاتم به پيامبر عرض كرد: من هنگام فجر دو ريسمان از پشم سفيد و سياه در كنار هم قرار دادم و همينطور به آنها نگاه مىكردم و هر چه وقت گذشت رنگ آن دو را تشخيص ندادم. در اين هنگام آنچنان رسول خدا را خنده گرفت كه دندانهاى نيش آن حضرت ظاهر شد و فرمود: اى فرزند حاتم مقصود آيه سفيدى روز و سياهى شب است. ابتداى روزه از اين وقت است. مترجم]
انوارالملكوت، ج1، ص: 66
همانطور كه ملاحظه مىشود خداوند تتمّه آيات روزه را نيز براى حصول ملكه تقوى ختم مىفرمايد، و همانطور كه سابقاً ذكر شد با تقوى تمام گرهها گشوده مىشود؛ لذا در قرآن مجيد است: وَ اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاة وَ إِنَّها لَكَبيرَة إِلَّا عَلَى الْخاشِعين [4] الَّذينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ أَنَّهُمْ إِلَيْهِ راجِعُون [5] و همچنين در آيه [153 از همين سوره مىفرمايد: يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاة إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرين 6
لذا دأب اصحاب و ائمّه بر اين بوده است كه براى رفع مهمّات و قضاء حوائج به نماز و روزه كه مطابق روايات، همان صبر و صلاة است متوسّل مىشدند. در كتب اخبار ابوابى براى قضاء حوائج كه مترتّب بر روزهها و نمازهاى مستحبى است باز نمودهاند.
در تفسير «مجمع البيان» [1] آورده است كه خاصّ و عام روايت نمودهاند كه سوره «هل أتى» از قوله تعالى: إِنَّ الْأَبْرارَ يَشْرَبُون [2] إلى قوله تعالى: وَ كانَ سَعْيُكُمْ مَشْكُورا [3] درباره على و فاطمه و حسن و حسين و كنيز آنها كه نامش
__________________________________________________
[4] سوره البقرة (2) آيه 45: [و از صبر (روزه) و نماز يارى بجوئيد، و اين كار بسى گران است مگر بر كسانى كه دلشان براى خدا خاشع باشد.]
5- سوره البقرة (2) آيه 46: [آن كسانى كه مىدانند كه در پيشگاه حضرت پروردگار حاضر خواهند شد و به درگاه عزّتش رجوع خواهند كرد.]
6- سوره البقرة (2) آيه]: 153 اى اهل ايمان (در پيشرفت كار خود) صبر و مقاومت پيشه كنيد و به ذكر خدا و نماز توسّل جوئيد كه خدا ياور صابران است.]
[1]- تفسير مجمع البيان، ج 10، ص 209.
[2]- سوره الإنسان (76) صدر آيه 5.
[3]- سوره الإنسان (76) ذيل آيه 22.
انوارالملكوت، ج1، ص: 67
فضّه بود نازل شده است. و مجمل قصّه آنكه: حسنين عليهما السّلام مريض شدند، جدّشان رسول اكرم و وجوه عرب به عيادت آمدند و گفتند به أميرالمؤمنين: يا أبَا الحَسَنِ! لَو نَذَرتَ عَلَى وَلَدَيك. حضرت نذر فرمود كه اگر خدا شفا دهد آنان را سه روز روزه بگيرد، و همچنين فاطمه نذر كرد، و همچنين فضّه نذر كرد و آنها خوب شدند و شفا يافتند درحاليكه از خوراك در نزد آنان هيچ نبود. حضرت امير سه من جو از يهودى قرض كرد- و در روايت ديگر تا آنكه براى او پشم ببافد- جو را نزد فاطمه آورد، يك منِ آن را آسيا كرد و نان پخت، و هنگامى كه نماز مغرب را بجاى آوردند نان را در پيش آنان گذارد كه ناگهان مسكينى درب خانه آواز برآورد:
السّلامُ عَلَيكُم يا أهلَ بَيتِ مُحَمَّدٍ! أنا مِسكِينٌ مِن مَساكينِ المُسلِمينَ أطْعِمُونِى مِمّا تَأكُلُونَ أطعَمَكُمُ اللهُ عَلَى مَوَائِدِ الجَنَّة. [1]
نزول آياتى از سوره «هل أتى» در شأن حضرت أميرالمؤمنين و اهل بيت گراميش عليهم السّلام
علىّ سهميه خود را داد، و فاطمه داد و فضّه نيز داد، چيزى نخوردند مگر آب؛ و در بعضى از روايات حسنين نيز چيزى نخوردند و دادند. چون روز دوّم شد فاطمه يك من از جو برداشت، آرد و خمير نموده نان پخت و شبانگاه نزد علىّ گذارد.
فَإذًا يَتيمٌ بِالبابِ يَستَطعِمُ و يَقولُ: السّلامُ عَلَيكُم يا أهلَ بَيتِ مُحَمَّدٍ! أنا يَتيمٌ مِن يَتامَى المُسلِمِينَ أطعِمُونِى أطعَمَكُمُ اللهُ عَلَى مَوائِدِ الجَنَّة. [2]
__________________________________________________
[1] كيفيت نداى مسكين و يتيم و اسير از بحار الأنوار، ج 35، ص 237، گرفته شده است: [سلام بر شما اى اهل بيت محمّد، من مسكينى از مساكين مسلمين هستم. از آنچه مىخوريد مرا نيز اطعام كنيد. خدا شما را از غذاهاى بهشت اطعام كند. مترجم]
[2] [در اين هنگام يتيمى مقابل درب منزل آمده و طلب طعام نمود در حالى كه مىگفت:
سلام بر شما اى اهل بيت محمّد، من يتيمى از ايتام مسلمين هستم. مرا اطعام كنيد. خدا شما را از غذاهاى بهشت اطعام كند. مترجم]
انوارالملكوت، ج1، ص: 68
همگى نانهاى خود را بدان يتيم سپردند، فلَم يَذوقُوا إلَّا المَاء. [1] چون روز سوّم فرا رسيد بقيّه را حضرت فاطمه عليها السّلام آرد نموده نان پخت، هنگام شب اسيرى به پشت در آمد و فرياد برداشت:
أنا أسِيرٌ مِن اسَرَاءِ المُشرِكينَ، السّلامُ عَلَيكُم يَا أهلَ بَيتِ مُحَمَّدٍ! تَأسِرُونَنا و تَشُدُّونَنا و لا تُطعِمُونَنا. [3]
همگى سهام خود را از قرصهاى جو دادند و چيزى جز آب نچشيدند.
چون روز چهارم رسيد و نذرهاى خود را ادا كرده بود، حضرت أميرالمؤمنين به خدمت رسول اكرم آمد و با خود حسن و حسين را بردند؛ و در آن دو نور ديده اثر ضعف بود، پس پيغمبر گريه كرد و جبرائيل سوره هل أتى نازل فرمود درباره آنها. [2]
عجبى نيست از نزول اين سوره درباره اهل بيت از أميرالمؤمنين و فاطمه و حسنين؛ عجب از نزول اوست درباره فضّه خادمه، زيرا اين سوره درباره جميع آنان نازل شده است. آرى كسى كه در اثر تقوى و تبعيّت از اعمال آنان بدنبال آن بزرگواران حركت كند چگونه جزء آنان نگردد؛ خداوند در قرآن مجيد سگ اصحاب كهف را جزء آنان شمرده، در جائى كه فرمايد: سَيَقُولُونَ ثَلاثَة رابِعُهُمْ كَلْبُهُمْ وَ يَقُولُونَ خَمْسَة سادِسُهُمْ كَلْبُهُمْ رَجْماً بِالْغَيْبِ وَ يَقُولُونَ سَبْعَة وَ ثامِنُهُمْ
__________________________________________________
[3] [من اسيرى از اسراء مشركين هستم. سلام بر شما اى اهل بيت محمّد. شما ما را اسير مىكنيد و ما را در بند مىكنيد و غذا نمىدهيد؟ مترجم]
[1]- [و چيزى غير از آب تناول ننمودند. مترجم]
[2]- تفسير الميزان، ج 20 ص 132؛ تفسير فرات كوفى، ص 521؛ تفسير نور الثقلين، ج 5، ص 1] 47] و 474.
انوارالملكوت، ج1، ص: 69
كَلْبُهُمْ قُلْ رَبِّى أَعْلَمُ بِعِدَّتِهِمْ ما يَعْلَمُهُمْ إِلَّا قَليلٌ فَلا تُمارِ فيهِمْ إِلَّا مِراءً ظاهِراً وَ لا تَسْتَفْتِ فيهِمْ مِنْهُمْ أَحَدا [1] چگونه فضّه جزء آن خاندان نگردد، همچنان كه سلمان فارسى جزء آنان شد.
بنا به روايت شيخ حافظ رجب بُرسى فضّه دختر پادشاه هند بود، و در نزد او ذخيرهاى از اكسير بود؛ چون به خانه زهراء آمد آنجا را خالى از متاع دنيوى يافت و غير از يك شمشير و درع و يك آسيا چيزى نبود. فضّه قدرى مس برداشته و او را نرم كرد و از آن اكسير به او زد و به صورت شمش طلائى درآورد، چون أميرالمؤمنين به خانه آمد آن شمش را نزد حضرت گذارد؛ حضرت فرمودند:
أحسَنتِ يا فِضَّة! لَكِن لَو أذَبْتِ الجَسَدَ لَكانَ الصَّبغُ أعلَى و القِيمَة أغلَى. فَقالَتْ: يا سَيِّدِى! تَعرِفُ هَذا العِلمَ؟ قالَ: نَعَم! و هَذا الطِّفلُ يَعرِفُهُ، و أشارَ إلَى الحُسَينِ [عَلَيهِ السَّلامُ]، فَجاءَ و قالَ كَما قالَ أمِيرُالمُؤمِنِينَ [عَلَيهِ السَّلامُ]. فَقالَ أمِيرُالمُؤمِنِينَ [عَلَيهِ السَّلامُ]: نَحنُ نَعرِفُ أعظَمَ مِن هَذا؛ ثُمَّ أومَأ بِيَدِهِ فَإذا عُنُقٌ مِن ذَهَبٍ و كُنُوزِ الأرضِ سائِرَة. ثُمَّ قالَ: ضَعِيها مَعَ أخَواتِها! فَوَضَعَتها فَسارَتْ. [2]
__________________________________________________
[1] سوره الكهف (18) آيه 22: [مىگويند كه: تعداد آنها سه نفر بوده است و چهارمى آنان سگ آنهاست؛ و مىگويند كه: تعداد آنان پنج نفر بوده است و ششمى آنان سگ آنهاست؛ اينها همه گفتارى است رجماً بالغيب و بدون دليل؛ و مىگويند كه: تعداد آنان هفت نفر بوده است و هشتمين آنها سگ آنها است. (اى پيغمبر!) بگو: پروردگار من به تعداد آنها داناتر است.]
[2] بحار الأنوار، ج 9 ص 575 طبع رحلى؛ و ج 1] 4] ص 3] 27] طبع حروفى: [آفرين اى فضّه ولى اگر چنانچه اين مِسّ را اوّل ذوب مىكردى سپس اكسير بر او مىزدى قطعاً طلاى خالصتر و قيمتى افزونتر بدست مىآوردى. فضّه عرض كرد: اى آقاى من آيا شما هم از اين علم اطّلاعى داريد؟
حضرت فرمود: بلى و حتّى اين طفل خردسال (درحاليكه اشاره مىكردند به امام حسين عليه السّلام) نيز مطّلع است. در اين وقت امام حسين آمد و همان مطلب پدر را تكرار نمود.
انوارالملكوت، ج1، ص: 70
فضّه طبق روايت مجلسى [1] بيست سال به غير از قرآن تكلّم ننمود، فضّه از كسانى است كه فاطمه وصيّت فرمودكه درجنازهاش حضوريابدو در تجهيز او كمك كند.
روضه حضرت زهراء سلام الله عليها
قالَ أمِيرُالمُؤمِنِينَ [عَلَيه السَّلامُ]: ... أخَذَتْ عَلَىَّ فاطمة عليها السلام عَهدَ اللهِ و رَسولِهِ أنَّها إذا تَوَفَّتْ لا اعلِمُ أحَدًا إلّا امَّ سَلَمَة زَوجَ رَسولِ اللهِ [صَلَّى اللهُ عَلَيهِ و آلِه و سَلَّمَ] و امَّ أيمَنَ و فِضَّة، و مِنَ الرِّجالِ ابْنَيها و عَبدَاللهِ بنَ عَبَّاسٍ و سَلمانَ الفارِسِىَّ و عَمّارَ بنَ ياسِرٍ و المِقدادَ و أباذَرٍّ و حُذَيفَة. [2]
لذا چون أميرالمؤمنين فاطمه را غسل مىداد، فضّه كمك مىكرد.
قالَ أميرُالمؤمنين عَليهِ السّلام: فَلَمّا هَمَمتُ أن أعقِدَ الرِّداءَ نادَيتُ: يا امَّ كُلثُومٍ، يا زَينَبُ، يا سُكَينَة، يا فِضَّة، يا حَسَنُ، يا حُسَينُ! هَلُمُّوا تَزَوَّدُوا مِن امِّكُم فَهَذا الفِراقُ و اللِّقاءُ فى الجَنَّة!
فَأقبَلَ الحَسَنُ و الحُسَينُ عليهما السلام و هُما يُنادِيانِ: وا حَسرَتاه! لا تَنطَفِئُ أبَدًا مِن فَقدِ جَدِّنا مُحَمَّدٍ المُصطَفَى و امِّنا فاطِمَة الزَّهراءِ؛ يا امَّ الحَسَنِ، يا امَّ الحُسَينِ!
__________________________________________________
[2] همان مصدر، ج 10، ص 59 طبع رحلى؛ و ج 43، ص 208 طبع حروفى: [أميرالمؤمنين عليه السّلام فرمود: فاطمه از من تعهّد گرفت (مرا در قبال خدا و رسولش ملزم نمود) بر اينكه اگر از دنيا برود كسى را مطّلع نگردانم مگر ام سلمه همسر رسول خدا و امّ ايمن و فضّه را و از مردان دو فرزندش و عبدالله بن عباس و سلمان فارسى و عمار بن ياسر و مقداد و اباذر وحذيفه را. مترجم]
[1]- همان مصدر، ج 10 ص 26 طبع رحلى؛ و ج 43، ص 87 طبع حروفى.
انوارالملكوت، ج1، ص: 71
إذا لَقِيتِ جَدَّنا مُحَمَّدًا المُصطَفَى فَأقرِئِيهِ مِنّا السَّلامَ و قُولِى لَهُ إنّا قَد بَقِينا بَعدَكَ يَتِيمَينِ فِى دارِ الدُّنيا.
فَقالَ أمِيرُالمُؤمِنِينَ عليه السّلام: إنِّى اشهِدُ اللهَ أنَّها قَد حَنَّتْ و أنَّتْ و مَدَّتْ يَدَيها و ضَمَّتهُما إلَى صَدرِها مَلِيًّا و إذًا بِهاتِفٍ مِنَ السَّماءِ يُنادِى: يا أبا الحَسَنِ! ارفَعهُما عَنها، فَلَقَد أبكَيا [وَ اللهِ] مَلائِكَة السَّماواتِ، فَقَدِ اشتاقَ الحَبِيبُ إلَى المَحبُوبِ؛ الحديث. [1]
__________________________________________________
[1] بحار الأنوار، ج 10، ص 59 طبع رحلى؛ و ج 43، ص 179 طبع حروفى: [پس حسن و حسين عليهما السّلام رو به مادر آوردند و گفتند: واحسرتاه حسرتى كه هيچگاه بواسطه از دست دادن جدّمان محمّد مصطفى و مادرمان فاطمه زهراء از بين نخواهد رفت. اى مادر حسن، اى مادر حسين اگر جدّ ما محمّد مصطفى را زيارت كردى سلام ما را به او برسان و به او بگو كه ما بعد از تو در اين دنيا يتيم گشتيم.
أميرالمؤمنين عليه السّلام مىفرمايد: خدا را شاهد مىگيرم در اين هنگام فاطمه نالهاى كرد و آهى از دل برآورد و دستان خود را باز نمود و آن دو را در آغوش خود جاى داد.
در اين حال ندائى از آسمان بگوش رسيد كه مىگفت: اى ابوالحسن! اين دو را از آغوش مادر بردار، كه بخدا قسم اين دو فرزند ملائكه آسمان را بگريه انداختند، حبيب مشتاق ملاقات و ديدار محبوب شده است. مترجم]
انوارالملكوت، ج1، ص: 75
مجلس چهارم: جهت نيل به علت غايى روزه رعايت خفت امر ضرورى است
بسم الله الرّحمن الرّحيم
و الصّلاة على محمّد و آله الطّاهرين
و لعنة الله على أعدائهم أجمعين من الآن إلى قيام يوم الدّين
يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُون [1]
آيه شريفه علّت غائى روزه را وصول به ملكه تقوى دانسته است
آنچه از اخبار أئمه عليهم السّلام استفاده مىشود آنست كه: روزهدار از غيبت و ايذاء خادم، و شتم و سبّ و استماع غيبت، و از توجّه به غير خدا و نظاير آنها از صفات زشت بايد خوددارى كند. و معلومست كه در آيه مباركه فوق كه علّت غائى روزه را وصول به مرحله تقوى دانسته است، بدون مراعات اين امور حاصل نگردد. و لذا علماء علم اخلاق، مانند حجّة الاسلام غزالى [2] و مرحوم مولى محسن فيض كاشانى و غيرهما روزه را به سه قسم تقسيم نمودهاند: روزه
__________________________________________________
[1] سوره البقرة (2) آيه 183: [اى اهل ايمان، بر شما هم روزه واجب گرديد چنان كه امم گذشته را فرض شده بود، و اين دستور براى آن است كه پاك و پرهيزكار شويد.]
[2] غزالى در إحياء العلوم و كاشانى در المحجّة البيضاء.
انوارالملكوت، ج1، ص: 76
عام، و روزه خاصّ، و روزه خاصّ الخاصّ. و ما به توفيق خداوند متعال با شرح و بسط بيشترى با استفاده و استشهاد از اخبار اهل بيت عصمت سلام الله عليهم أجمعين مطالب آنان را بيان مىكنيم.
اوّل: روزه عامّ، و آن عبارت است از كفّ بطن و فرج از قضاء شهوات، و تفصيل آن در كتب فقهيّه مذكور است.
دوّم: روزه خاصّ، و آن عبارت است از كفّ سمع و بصر و لسان و دست و پا و ساير جوارح از گناهان و هر چه مورد رضاى خداوند متعال نيست. روزهدار بايد چشم و گوش و زبان خود را نگاه دارد از مكروهات؛ چون طبق روايتى كه از حضرت صادق عليه السّلام روايت شده است كه الصَّومُ جُنَّة، [1] بايد روزه يك سِپَرى باشد از جميع گناهان، و طبق آيه مباركه بايد روح و حقيقت روزه او را به مقام تقوى رهبرى كند؛ و براى حصول آن بايد هفت امر را مراعات كرد:
هفت أمر كه براى حصول ملكه تقوى بايد رعايت شود
اوّل: چشم پوشيدن و نگهدارى آن از رها شدن آن بسوى هر چه مذموم و مكروه است. چون چشم كه بيفتد به امر مذمومى، بدنبال او دل حركت مىكند و در آن افق گناه مىايستد؛ پس براى نگاهدارى دل بايد چشم را از محرّمات نگهدارى نمود. حضرت رسول الله فرمودند:
النَّظِرَة سَهمٌ مَسمُومٌ مِن سِهامِ إبلِيسَ، فَمَن تَرَكَها خَوفًا مِنَ اللهِ أعطاهُ إيمانًا يَجِدُ حَلاوَتَهُ فِى قَلبِه. [2]
__________________________________________________
[2] بحار الأنوار، ج 101، ص 38؛ مستدرك الوسائل، ج 14، ص 268 با اندكى اختلاف: [نگاه كردن تيرى است مسموم از تيرهاى شيطان، پس كسى كه آنرا ترك گويد بجهت ترس از
خدا، پروردگار ايمانى به او عطاء مىنمايد كه شيرينى و لذّتش را در قلب خود احساس مىكند. مترجم.]
[1]- الكافى، ج 4، ص 62.
انوارالملكوت، ج1، ص: 77
شايد معنى شعر مرحوم بابا طاهر (ره) كه مىفرمايد:
ز دست ديده و دل هر دو فرياد كه هر چه ديده بيند دل كند ياد
بسازم خنجرى نيشش ز فولاد زنم بر ديده تا دل گردد آزاد
اين باشد كه با كفّ نفس و دندان به روى جگر گذاردن، راه شهوات و لذائذ محرّمه را بر خود مىبندم تا مرغ دل من به دنبال دانه از راه شبكه و دام ديده در تله گناه نيفتد و گرفتار نشود.
دوّم: نگاهداشتن زبان از هر چه گفتنش شايسته نيست؛ مانند دروغ، غيبت، نمّامى، فحش، سبّ، جفا و تعدّى در گفتار، خودنمائى، مجادله و بطور كلّى هرزهگوئى يا سخنان بيهوده و لغو گفتن و ياوهسرائى نمودن.
در «ثواب الأعمال» مرحوم صدوق (ره) با إسناد خود روايت كرده است از رسول اكرم صلّى الله عليه و آله و سلّم:
إنّه قالَ: ... مَنِ اغْتابَ مُسلِمًا بَطَلَ صَومُهُ و نُقِضَ وُضُوؤُهُ، فَإن ماتَ و هُوَ كَذلِكَ ماتَ و هُوَ مُستَحِلٌّ لِما حَرَّمَ اللهُ. [1]
گردش زبان، دل را به گردش در مىآورد؛ اگر زبان به ذكر خدا مترنّم گردد، دل نيز در حرم خدا حركت مىكند، و اگر زبان به گناه حركت كند، دل نيز در اين مرتع شيطان جولان مىكند. يك علّت مهم آشوب دلها همانا تكثير در كلامها است؛ به روايت عامّه حضرت رسول صلّى الله عليه و آله و سلّم فرمودند:
لَولا تَمرِيجٌ فى قُلوبِكُم و تَكْثيرٌ فى كَلامِكُم لَرَأيتُم ما أرَى و لَسَمِعتُم ما أسمَعُ. [2]
__________________________________________________
[1] ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص 284: [كسى كه غيبت مسلمانى را بكند روزهاش باطل خواهد شد و طهارتش زايل مىشود. پس اگر در اين حال از دنيا برود در حالى مىميرد كه محرّمات الهى را حلال شمرده است. مترجم]
[2] تفسير الميزان، ج 5، ص 270: فيما رواه الجمهور عن النّبىّ صلّى الله عليه و آله و سلّم قال: لَولا تَمرِيجٌ فى قُلوبِكُم و تَكْثيرٌ فى كَلامِكُم لَرَأيْتُم ما أرَى و لَسَمِعتُم ما أسمَعُ: [اگر نبود تشويش و اضطراب در قلوب و زياده سخن گفتن شما، قطعاً مىديديد آنچه را من مىبينم و
مىشنيديد آنچه را من مىشنوم. مترجم]
انوارالملكوت، ج1، ص: 78
و چون دل در هيجان و آشوب درآمد، مانند آب موّاجى عكس خورشيد و ماه در او منعكس نخواهد شد؛ به خلاف آنكه آرام گيرد و به ذكر خدا مطمئن گردد، در آنوقت جمال الهى در او تابيده متّصف به صفات الهى خواهد شد. حضرت صادق عليه السّلام فرمودند:
إذا صُمتَ فَلْيَصُمْ سَمعُكَ و بَصَرُكَ و شَعرُكَ و جِلدُكَ، و عَدَّدَ أشيَاءَ غَيرَ هَذَا؛ و قالَ لا يَكُونُ يَومُ صَومِكَ كَيَومِ فِطرِكَ. [1]
و در روايت ديگر حضرت باقر عليه السّلام فرمودند:
قالَ رَسولُ اللهِ صلّى الله عليه و آله و سلّم لِجابِرِ بنِ عَبدِاللهِ: يا جابِرُ! هَذا شَهرُ رَمَضانَ؛ مَن صامَ نَهارَهُ و قامَ وِردًا مِن لَيلِهِ و عَفَّ بَطنُهُ و فَرجُهُ و كَفَّ لِسانَهُ خَرَجَ مِن ذُنوبِهِ كَخُروجِهِ مِنَ الشَّهرِ. فَقالَ جابِرٌ: يا رَسولَ اللهِ! ما أحسَنَ هَذَا الحَدِيثَ! فَقالَ رَسولُ اللهِ صلّى الله عليه و آله و سلّم: يا جابِرُ! و ما أشَدَّ هَذِهِ الشُّرُوطَ! [2]
__________________________________________________
[1] الكافى، ج 4، ص 87: [هرگاه اراده نمودى كه روزه بگيرى بايد گوش و چشم و مو و پوست بدنت نيز روزهدار باشند (و سپس حضرت چيزهاى ديگرى را نيز اضافه نمودند، و فرمودند: اينطور نباشد كه فرقى بين روزه و افطار تو احساس نشود. مترجم]
[2] همان مصدر: [پيامبر اكرم صلّى الله عليه و آله و سلّم به جابر بن عبدالله انصارى فرمودند: اى جابر اين ماه، ماه رمضان است. كسى كه در روز اين ماه روزه بدارد و پاسى از شب را به ذكر پروردگار و عبادت و قرائت قرآن بگذراند، و شكم خود را از غذاى حرام باز دارد و اميال جنسى را در موارد حرام بكار نگيرد و زبانش را در خلاف رضاى پروردگار بگردش نياورد، از گناهان گذشته بيرون مىآيد همچنان كه از ماه رمضان خارج خواهد شد.
جابر عرض كرد اى رسول خدا! عجب خبر بشارت دهندهاى به ما فرموديد، حضرت فرمودند: بلى وليكن رعايت اين شروط بسيار مهم و سخت است. مترجم]
انوارالملكوت، ج1، ص: 79
حضرت صادق عليه السّلام فرمودند:
إنَّ الصِّيامَ لَيسَ مِنَ الطَّعامِ و الشَّرابِ وَحدَهُ؛ ثُمَّ قالَ: قالَتْ مَريَمُ: إنِّى نَذَرتُ لِلرَّحمنِ صَومًا، أى صَومًا صَمتًا (وَ فِى نُسخَة اخرَى أى صَمتًا)؛ فَإذا صُمتُم فَاحفَظُوا ألسِنَتَكُم و غُضُّوا أبصارَكُم و لا تَنازَعُوا و لا تَحاسَدوا. قالَ: و سَمِعَ رَسولُ اللهِ صلّى الله عليه و آله و سلّم امرَأة تَسُبُّ جارِيَة لَها و هى صائِمَة، فَدَعا رَسولُ اللهِ صلّى الله عليه و آله و سلّم بِطَعامٍ فَقالَ لَها: كُلِى! فَقالَتْ: إنِّى صائِمَة؛ فَقالَ: كَيفَ تَكُونِينَ صائِمَة و قَد سَبَبتِ جارِيَتَكِ؟! إنَّ الصَّومَ لَيسَ مِنَ الطَّعامِ و الشَّرابِ. قالَ: و قالَ أبُوعَبدِاللهِ عليه السّلام: إذا صُمتَ فَلْيَصُمْ سَمعُكَ و بَصَرُكَ مِنَ الحَرامِ و القَبِيحِ، و دَعِ المِرَاءَ و أذَى الخادِمِ، و لْيَكُنْ عَلَيكَ وَقارُ الصِّيامِ، و لا تَجعَلْ يَومَ صَومِكَ كَيَومِ فِطرِكَ. [1]
__________________________________________________
[1] همان مصدر: [امام صادق عليه السّلام فرمودند: امساكِ در روزه منحصر به مأكولات و نوشيدنيها نيست. سپس حضرت فرمودند: حضرت مريم در خطاب به مردم فرمود: من نذر نمودهام براى خدا روزه بدارم، يعنى روزه سكوت، (و در نسخهاى ديگر كلمه روزه حذف شده است) پس هرگاه روزه گرفتيد زبان خود را محفوظ بداريد و چشمان خود را از نگاه به نامحرم و آنچه خلاف رضاى خداست بپوشانيد و با هم نزاع نكنيد و به يكديگر حسد نورزيد. سپس حضرت فرمود: روزى رسول خدا صلّى الله عليه و آله و سلّم شنيدند، زنى در حال روزه به كنيز خود دشنام مىدهد، حضرت غذائى را حاضر كردند و به آن زن فرمودند: از اين غذا تناول كن. آن زن عرض كرد: من روزه دارم اى رسول خدا، حضرت فرمود: چگونه روزه دارى درحاليكه كنيز خود را دشنام مىدهى، روزه فقط امساك از خوردنيها و نوشيدنيها نيست.
ونيز امام صادق عليه السّلام فرمودند: وقتى روزه داشتى گوش و چشم خود را از عمل حرام و زشت دور نگهدار و از جرّ و بحث كردن با مردم و اذيّت خادم خود بپرهيز، و حالت تو در روزه بايد توأم با وقار و متانت بوده باشد و دو روزِ امساك و افطار تو يكسان نباشد. مترجم]
انوارالملكوت، ج1، ص: 80
سوّم: نگاهداشتن گوش است از هر چه شنيدن آن براى انسان حرام و مكروه شمرده شده، بلكه شنيدن چيزهاى مباحى كه بر انسان نفعى ندارد. حضرت أميرالمؤمنين عليه السّلام در «نهج البلاغة» به همّام درباره صفات متّقين مىفرمايد:
ووَقَفُوا أسْماعَهُمْ عَلَى العِلمِ النّافِعِ لَهُمْ. [1]
هر چه گفتنش حرام باشد شنيدنش حرامست. بنابراين شنيدن غيبت و نمّامى و نظاير آنها حرام، و روزهدار بايد از آن امساك كند. لذا خداوند بين مستمع دروغ و آكل سُحت را مساوى قرار داده مىفرمايد: سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ أَكَّالُونَ لِلسُّحْت [2] و پيغمبر صلّى الله عليه و آله فرمودند:
المُغْتابُ و المُستَمِعُ شَرِيكانِ فى الإثْمِ. [3]
چون ملاك حرمت غيبت كردن و غيبت شنيدن واحد است، و آن اطّلاع بر قبايح خلق خدا و تيرگى دل بدگوئى كننده و شنونده [است]؛ و چون دل بواسطه شنيدن سخن محرّم از خدا غافل مىشود و به معنى آن سخن قرار گرفته در افق معناى قبيح مىرود، لذا براى نگهدارى دل كفّ سمع عما لا يرضى الله به لازم است.
چهارم: نگاهداشتن بقيّه اعضاء بدن از گناه؛ مانند دست و پا و پوست بدن
__________________________________________________
[1] نهج البلاغة، محمّد عبده، ج 2، ص 161: [و اين جماعت گوشهاى خود را فقط در خدمت علومى كه نافع است بكار گرفتهاند (به هر سخن بيهوده و لَغْوى گوش فرا نمىدهند). مترجم]
[2] سوره المائدة (5) آيه 42: [آنها جاسوسان دروغزن و خورندگان مال حرامند.]
[3] كشف الخفاء، ج 2، ص 215: [كسى كه غيبت كند و آنكه اين غيبت را بشنود هر دو در گناه يكسان هستند. مترجم]
انوارالملكوت، ج1، ص: 81
و موى بدن. چون فعلى كه معصيت و گناه بود، نه از جهت آن عنوان فعل است بدون ملاحظه علّتى، بلكه حقيقت معصيت و ارتكاب گناه به علّت معنائى است كه در آن مستور است، و آن يعنى دل را سياه و از عالم نور به ظلمت و از خلوص به نفاق و از طهارت به قذارت و از حيات به موت و از توحيد به تفرقه و شرك مىكشاند؛ و معلوم است كه علّت تشريع صيام كه همان وصول به تقوى و پيدايش آثار طهارت است با گناه صورت نبندد، و به هر مقدار كه شخص روزهدار گناه كند به همان مقدار اثر روزهاش ضعيف، و به هر مقدار خود را از گناه دور كند اثر روزه در او قوى خواهد بود. بنابراين بايد تمام اعضاء و جوارح را از كردار ناپسنديده بازداشت، و راه جولان آنها در هواى نفس كه مرتع شيطان است را مسدود ساخت تا ملكه قدسيّه دل بتواند آزادانه توجّه به حرم قدس كند و در كاخ طهارت و منزل تقوى برود.
چشم و گوش و زبان و دست و پا و فرج آلاتى هستند كه پروردگار عظيم به بشر عنايت كرده است تا بدانها به عالم خارج مربوط شوند، و آيات الهى را ملاحظه كنند و با آنها تماس گيرند؛ در اين صورت جان آنها زندگى بهتر و روان آنها نشاط و قدرت عظيمى پيدا خواهد نمود. و اين تنها در صورتيست كه با موجودات خارجى با چشم پاك نظر كنند و آنها را آيت الهى دانند، و اين آلات را در راه وصول به ملكه تقوى مصرف نمايند. و امّا اگر بنا شود اين آلات را وسيله وارد نمودن شيطان به نفس طاهره قرار دهند، همانا در استعمال آنها خيانت نمودهاند و اين سرمايههاى بزرگ را در راه نابودى حقيقت انسانيّت خود بكار بستهاند، و با غفلت از اصل مقصود با اين آلات به خارج متصّل شده و خارج را نه بنظر آيتيّت بلكه بنظر استقلال خواستهاند استخدام كنند. معلوم است كه در اين حال كاملًا عكس مقصود حاصل خواهد شد و با هر يك از اين آلات راه خاصّى براى جولان نفس در ملتذّات بهيميّه باز نموده، عساكر و جنود شيطان از تمام اين
انوارالملكوت، ج1، ص: 82
راهها به او هجوم كنند و دل را محلّ تردّد و رفت و آمد خود قرار دهند.
در اين صورت كجا جلال و عظمت الهى در او منكشف گردد؟! كجا با موجودات عوالم تجرّد مرتبط شود؟! كجا از انوار جمال ساحت ربوبى متمتّع گردد؟! وَ لكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَواهُ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَث [1] براى هميشه در رتبه و أرض بهائم جاودان زيست خواهد نمود، و از آنجا به ذروه عاليه مقام انسانيّت عروج نتواند نمود. و بالعكس اگر رفته رفته راههاى بهيميّت را برخود ببندد (نه آنكه چشم را ببندد، بلكه از گناه ببندد، نه آنكه گوش را ببندد، بلكه از معاصى ببندد و هكذا) كمكم انوار خدا در سرزمين نفس او تابش مىكند و شمس حقيقت طلوع مىنمايد. و چون معلوم شد كه اين آلات امانتهاى خدا هستند براى وصول به اين مقامات، و استعمال آنها حرامست مگر در راه رسيدن به اين هدف، بايد امانت را در مورد رضاى خدا كه امانت دهنده است صرف نمود؛ حضرت رسول اكرم صلّى الله عليه و آله و سلّم فرمودند:
إنّما الصَّومُ أمانَة فَلْيَحفَظْ أحَدُكُم أمانَتَهُ. [2]
اعضا و جوارح امانات إلهىاند كه بايد آنها را حفظ كرد
و چون كريمه شريفه إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلى أَهْلِها [3] را
__________________________________________________
[1] سوره الأعراف (7) آيه 176: [وليكن او به زمين گرائيد وتوجّه كرد، و از هواى نفس خود پيروى كرد؛ پس مثال او مثال سگ است كه اگر او را تعقيب كنى عوعو مىكند؛ و اگر هم او را رها كنى عوعو مىكند.]
[2] المحجّة البيضاء، ج 2، ص 136، به نقل از إحياء العلوم: [روزه امانتى است محترم و ارزشمند كه از جانب خداوند متعال به بندهاش واگذار مىشود تا هنگام غروب آفتاب، پس بايد در حفظ اين امانت الهى بكوشيد (و با ارتكاب اعمالى كه منافى با آن است اين امانت الهى را از بين نبريد.) مترجم]
[3] سوره النسآء (4) آيه 58: [خدا أمر مىكند كه بايد أمانات را به أهلش برگردانيد!]
انوارالملكوت، ج1، ص: 83
تلاوت فرمودند، دستهاى خود را بر چشم و گوش خود گذارده، فرمودند:
السَّمعُ أمانَة و البَصَرُ أمانَة. [1]
و اگر امانت نبود حضرت رسول نمىفرمودند: اگر كسى به روزهدار مجادله و شتم نمود، در جواب بگويد: إنِّى صائِم. [2]
قالَ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ و آلِهِ و سَلّم: إنّما الصُّومُ جُنّة، فَإذا كانَ أحَدُكمُ صائِمًا فَلا يَرفَثُ و لا يَجهَلُ، و إن إمْرُءٌ قابَلَهُ أو شاتَمَهُ فَليَقُلْ: إنّى صائِمٌ. [3]
و معنى فَليَقُلْ إنّى صائِمٌ آنست كه: اين زبان را به امانت به من دادهاند براى آنكه او را حفظ كنم، پس چگونه در آن خيانت ورزم و سخن به جواب تو باز كنم.
بنابراين معلوم مىشود كه خداوند علىّ أعلى كه فرموده وَ اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاة وَ إِنَّها لَكَبيرَة إِلَّا عَلَى الْخاشِعينَ* الَّذينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ أَنَّهُمْ إِلَيْهِ راجِعُون [4] مراد به صبر همان روزه ظاهر و كفّ بطن و فرج از شهوات نيست؛ و مراد از نماز، نماز بدون توجه و حضور قلب نيست؛ و الّا معلومست كه آنها زياد
__________________________________________________
[1] المحجّة البيضاء، ج 2، ص 136، به نقل از إحياء العلوم: [گوش و چشم از امانتهاى الهى هستند. مترجم]
[2] همان مصدر.
[3] محجّة البيضاء، ج 2، ص 132، به نقل از مسند احمد، ج 2، ص 306 و 313: [رسول خدا صلّى الله عليه و آله و سلّم فرمودند: به تحقيق كه روزه سپر و محافظ از آتش است. پس زمانى كه يكى از شما روزهدار است نبايد كلام زشت و سخن از روى جهالت و نادانى بر زبان آورد، و اگر فردى با او به مقابله برخاست و سخن زشت بر زبان آورد در پاسخ بگويد: من روزه دارم. مترجم]
[4] سوره البقرة (2) آيه 45 و 46: [و از صبر (روزه) و نماز يارى بجوئيد، و اين كار بسى گران است مگر بر كسانى كه دلشان براى خدا خاشع باشد. آنان كسانى هستند كه مىدانند به پيشگاه خدا حاضر خواهند شد و بازگشتشان به سوى او خواهد بود.]
انوارالملكوت، ج1، ص: 84
اهميّتى ندارد، همه كس انجام مىدهند، اختصاص به خاشعين و دلباختگان لقاى او ندارد؛ آن صيام و صلاتى كه بر همه سنگين است جز بر خاشعين، همان صلاة و صوم بالمعنى الحقيقى است.
پنجم: كفّ بطن از خوردن غذاى حرام و مشتبه در وقت افطار و سحر و در طول شب؛ زيرا كفّ بطن از غذاى حلال در طول روز و خوردن حرام در شب چه فائدهاى دارد؟ مثال چنين شخصى مثال كسى است كه خانهاى بنا مىكند ولى شهرى را خراب مىنمايد؛ چون در غذاى حلال زيادهروى و افراط غلط است، و غذاى حرام مطلقا ولو ذرّهاى باشد حرام. غذاى حلال براى بدن حكم دوا دارد، و غذاى حرام حكم سمّ قاتل. چنانچه دوا را زياد استعمال كنيم ضرر دارد، ولى سمّ مهلك نه زيادى او بلكه اصلش مهلك است. بنابراين كسى كه در روز از غذاى حلال اجتناب مىكند و شب غذاى مشتبه يا حرام مىخورد مانند كسيست كه از زيادى دوا اجتناب نموده، و بعوض سمّ قاتل خورده است؛ از ضررى پيشگيرى نموده و خود را يك مرتبه در ضرر شديدتر افكنده است.
قالَ أميرالمُؤمِنين عَلَيه السّلام: كَم مِن صائِمٍ لَيسَ لَهُ مِن صِيامِهِ إلّا الجُوعُ و الظَّما، و كَم مِن قائِمٍ لَيسَ لَهُ مِن قِيامِهِ إلّا السَّهَرُ و العَناءُ، حَبَّذا نَومُ الأكياسِ و إفطارُهُم! [1]
و روايات از اهل بيت عليهم السّلام در مضرّات روحى غذاى مشتبه و حرام زياده از حدّ احصاست.
ششم: از زياده خوردن در وقت افطار خوددارى كند و شكم خود را پُر نگرداند؛
__________________________________________________
[1] نهج البلاغة، محمّد عبده، ج 4، ص 35، كلمات قصار: [أميرالمؤمنين عليه السّلام فرمود: چه بسا از روزهدارانى كه نصيبى از روزه ندارند جز گرسنگى و عطش و چه بسا از شب زندهدارانى كه حظّى از بيدارى در شب ندارند جز بىخوابى و خستگى آن. خوشا به خواب زيركان و افطار آنان. مترجم]
انوارالملكوت، ج1، ص: 85
قالَ رَسُولُ اللهِ: ما مَلأ آدَمِىٌّ وِعاءً شَرًّا مِن بَطنِهِ؛ فَإن كانَ و لا بُدَّ، فَثُلُثٌ لِطَعامِهِ و ثُلُثٌ لِشَرابِهِ و ثُلُثٌ لِنَفَسِه. [1]
سابقاً ذكر شد كه منظور از تشريع روزه پائين آمدن سطح شهوات بواسطه شكستن قدرتهاى نفس امّاره دشمن خداست؛ و معلوم است كه چنانچه در طول روز آنچه انسان نخورده و نياشاميده در شب به اضعاف مضاعفه تدارك كند اين منظور حاصل نمىگردد. اگر انسان معده خود را از طلوع صبح تا شب خالى داشت و گرسنگى شديد بر او غالب آمد و رغبت او بر غذا خوردن زياده گشت و ميل او به هيجان آمد، آن وقت از غذاهاى رنگارنگ و انواع اطعمه و اشربه در هنگام افطار او را پر نمود، چه بسا قوّت او زيادتر مىگردد و شهوات او بيش از ساير ايّام به هيجان درمىآيد، و براى قضاء منظورهاى شيطانى و قواى مخفيّهاى كه سابقاً در او نمودى نداشته بيشتر دست مىزد [مىزند].
جان و روح روزه عبارت است از ضعيف نمودن قواى شيطانى
بنابراين جان و روح روزه كه عبارت است از ضعيف نمودن قواى شيطانى كه راهبر انسان بسوى مهالك است حاصل نخواهد شد مگر بواسطه تقليل در خوراك؛ و به همان مقدار كه در ساير ايّام هنگام غذا انسان مىخورده است در موقع افطار بخورد نه بيشتر. و امّا اگر بنا بشود انسان آنچه را كه در ساير روزها از صبح تا شب مىخورده جمع كند و بخواهد هنگام افطار تدارك و تلافى كند، البتّه از روح صوم خود چندان سودى نخواهد برد. امّا آنچه بين بعضى از مترفّهين مشهود است كه براى ماه رمضان خود غذاهاى لذيذترى آماده مىكنند، و در شب مجالسى تشكيل مىدهند و بخورد و خوراكهاى متنوّع مشغول مىشوند، و چه
__________________________________________________
[1] بحار الأنوار، ج 1، ص 226، طبع حروفى، حديث عنوان بصرى عن الصّادق عليه السّلام: [پيامبر اكرم صلّى الله عليه و آله و سلّم فرمودند: انسان هيچ ظرفى را انباشته ننمود كه بدتر از شكم او باشد. پس اگر چارهاى از خوردن غذا نيست، بايد يك سوّم آنرا به غذا و يك سوّم را به نوشيدنيها و يك سوّم آن را به تنفس اختصاص دهد. مترجم]
انوارالملكوت، ج1، ص: 86
بسا در شبهاى رمضان بيشتر از ماههاى ديگر غذا مىخورند، براى آنها اين چنين روزه اثر واقعى نخواهد داشت. بلكه يكى از آداب روزه آنست كه شخص روزهدار در روز زياد نخوابد تا خوب گرسنگى و تشنگى را درك كند و ضعف قواى حيوانى را بفهمد، و هر شب كه بگذرد قدرى از اين صفتهاى قواى حيوانى به روى هم متراكم گردد تا نشاط روحى او بحدّ كمال، و خفّت قواى بهيميّت او بحدّ نازل منتهى شود؛ در اين حال ممكنست در اواخر ماه مبارك رمضان به شرف ليلة القدر مشرّف گردد. چون ليلة القدر شبى است كه در آن انوار ملكوت الهى بر عبد منكشف گردد؛ لذا براى كسى كه مىخواهد از اين بهره عظماى الهى نصيبى وافر بردارد بايد هر شب نيز مقدارى را به نماز و ذكر بگذراند.
رَوَى زُرارَة عَن أبِىجَعْفَرٍ عليه السّلام: أنَّ النَّبِىَّ صلى الله عليه و آله لَمّا انْصَرَفَ مِن عَرَفاتٍ و صارَ [سَارَ] إلَى مِنًى، دَخَلَ المَسجِدَ فَاجْتَمَعَ إلَيهِ النّاسُ يَسألُونَهُ عَن لَيلَة القَدرِ؛ فَقامَ خَطِيبًا فَقالَ بَعدَ الثَّناءِ عَلَى اللهِ عَزَّوجَلَّ أمّا بَعدُ، فَإنَّكُم سَألتُمُونِى عَن لَيلَة القَدرِ، و لَم أطوِها عَنكُمْ [1] لأنِّى لَم أكُنْ بِها عالِمًا. اعْلَمُوا أيُّها النّاسُ: أنَّهُ مَن وَرَدَ عَلَيهِ شَهرُ رَمَضانَ و هُوَ صَحِيحٌ سَوِىٌّ فَصامَ نَهارَهُ و قامَ وِردًا [2] مِن لَيلِهِ و واظَبَ عَلَى صَلاتِهِ و هَجَرَ [3] إلَى جُمُعَتِهِ و غَدا إلَى عِيدِهِ فَقَد أدرَكَ لَيلَة القَدرِ و فازَ بِجائِزَة الرَّبِّ عَزَّوجَلَّ. [4]
__________________________________________________
[1] طوى الحديث: كَتَمه.
[2] فى لسان العرب: الوِرد: النّصيبُ مِن القُرآنِ؛ إلى أن قال: الوِرْدُ الجُزءُ مِن اللَّيلِ يَكونُ عَلَى الرّجُلِ يُصَلِّيهِ.
[3] وفى بعض النسخ: و هاجَرَ إلى جُمعَتِهِ.
[4] من لا يحضره الفقيه، طبع نجف، ج 2، ص 60؛ و ج 2، ص 97، طبع جامعه مدرّسين: [زراره از امام باقر عليه السّلام روايت مىكند كه فرمودند: زمانى كه رسول خدا از عرفات
به سمت مِنى خارج شدند داخل مسجد شدند، مردم اطراف آن حضرت جمع شدند و از ليلة القدر سؤال نمودند، حضرت به قصد ايراد خطبه برخاست و پس از درود بر پروردگار عزّوجلّ فرمود: امّا بعد، اى مردم شما از شب قدر سؤال نموديد و من اين مطلب را از روى جهل و عدم اطّلاع از شما كتمان نكردم، (بلكه از آن مطّلع هستم). اى مردم بدانيد: كسى كه ماه رمضان بر او وارد شود درحاليكه در صحت و تندرستى روزه خود را بجاى آورد و پاسى از شب را به دعا و قرآن و عبادت بگذراند و بر نمازهايش مواظبت داشته باشد و در نماز جمعه حضور يابد و عيد فطر را با اين حالت ادراك كند، پس قطعاً شب قدر را ادراك كرده است و جائزه ضيافت الهى را به خود اختصاص داده است. مترجم]
انوارالملكوت، ج1، ص: 87
وَ قالَ أبوعَبدِاللهِ عليه السّلام: فازُوا و اللهِ بِجَوائِزَ لَيسَتْ كَجَوائِزِ العِبادِ. [1]
و از طرفى ديگر معلومست كه سلامت روح ارتباط كامل به سلامت بدن دارد، و پرخورى از هر چيز بيشتر بدن را مىكاهد. در كتاب «فقه الرضا» عليه السّلام:
قالَ: قالَ العالِمُ عليه السّلام: رَأسُ الحِميَة الرِّفقُ بِالبَدَن. [2]
و فى «المكارم» عن الرضا عليه السّلام:
قالَ: لَو أنَّ النّاسَ قَصَّرُوا فى الطَّعامِ لاسْتَقامَتْ أبدانُهُمْ. [3]
وَ عَنِ العالِمِ عليه السّلام قالَ: الحِميَة رَأسُ الدَّواءِ و المَعِدَة بَيتُ الدّاءِ، و عَوِّدْ بَدَنًا ما تَعَوَّدَ. 4
__________________________________________________
[1] همان مصدر: [امام صادق عليه السّلام فرمود: تلاش نمائيد به جوائز الهى دست يابيد كه قسم به خدا مانندى براى آنها نيست. مترجم]
[2] بحار الأنوار، ج 14، ص 520 طبع رحلى؛ و ج 59، ص 141، طبع حروفى: [از امام عليه السّلام نقل شده است كه: در رأس بهداشت مدارا نمودن با اقتضاهاى مزاج بدن است. مترجم]
Tidak ada komentar:
Posting Komentar